پس مرا یاد کنید، تا شما را یاد کنم؛ و شکرانه ام را به جاى آرید؛ و با من ناسپاسى نکنید. (۱۵۲) اى کسانى که ایمان آوردهاید! از صبر و نماز [در همه امور زندگى] یارى جویید؛ زیرا خدا با صابران است. (۱۵۳)
پس مرا یاد کنید، تا شما را یاد کنم؛ و شکرانه ام را به جاى آرید؛ و با من ناسپاسى نکنید. (۱۵۲) اى کسانى که ایمان آوردهاید! از صبر و نماز [در همه امور زندگى] یارى جویید؛ زیرا خدا با صابران است. (۱۵۳)
در ذیل آیه ۱۵۲ یکی کلمه ذکر راداشتیم و دیگری کلمه شکر ، پیرامون کلمه ذکر مطالبی را خدمت عزیزان عرض کردیم که رسیدیم به جمله «وَ اشْکُرُوا لِی وَ لا تَکْفُرُونِ»۲
بیان مراحل شکرگزاری
مراحل و انواع شکر به سه گونه است :
مرحله اول شکر
اول شکر زبانی و لسانی : سپاس و ستایش ذات احدیت در برابر نعمت هایی که خداوند به ما عطا کرده واجب و لازم است .
مرحله دوم شکرگزاری
دوم شکر جوارحی: یعنی صرف کردن نعم الهی در آنچه که خداوند بر غرض آن ،آن را به ما انعام فرموده است ،یعنی هر آنچه که خداوند مقصود و منظور او بوده برای اینکه شما این نعمت ها را صرف کنید ، بر همان صرف کنید لذا نیرو و نعمت های هایی که خداوند به شما داده را درست استفاده کنید و فی ما امره الله آنها را به کار گیرید .
مرحله سوم شکرگزاری
سوم شکر قلبی : یعنی هر آنچه که نعمت به ما رسیده معتقد باشیم که از جانب ذات احدیت می باشد ، یعنی اعتقاد داشته باشیم که هر آنچه خداوند به ما انعام فرموده ،فقط اوست که انعام فرموده است لذا نعمت هایی که داریم در این دنیا من الله است .
انحصار انعام نعمت ها از طرف خداوند
لذا خداوند متعال فرموده:«وَ ما بِکُمْ مِنْ نِعْمَهٍ فَمِنَ اللَّـهِ» ۳ یعنی آنچه از نعمت هایی که شما رسیده و در اختیار دارید ،آنها فقط از طرف خداوند تبارک و تعالی هستند .
عجز انسان از شکر واقعی نعمت ها
البته ما باید این را بدانیم که از اینکه شکر واقعی و حقیقی از نعمت های الهی انجام دهیم را قادر نیستیم که باید به این مطلب اعتقاد داشته باشیم ،لذا ما قادر نیستم به توان اینکه نعمت های الهی را شاکر باشیم و عاجز هستیم .
دلیل عجز انسان از شکر واقعی
چون اگر هم شکر کنیم ، خود شکر یک نعمت و همان شکر هم شکر نیاز دارد پس ادای شکر نعمت های الهی را بر حسب واقع ما عاجزیم و نمیتوانیم در حق او انجام دهیم اما در توان خودمان باید شاکر باشیم .
تکلیف انسان بر اساس وسع
چون آنچه که خداوند از ما تکلیف می خواهد را در توان ما می خواهد لذا فرمود:«لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها»۴ وسع فهم،شعور،معرفت و توان ما هر چه است همان را خداوند می خواهد اما آنچه که شکر واقعی نعمت های الهی بر منعم باشد را ما هیچ وقت نمی توانیم به جا آوریم ،بنابراین هیچ نمیتواند در برابر منعم شاکر واقعی باشد .
مواظبت بر عدم کفران نعمت
آنچه مسلم می باشد ما باید مواظب باشیم که نعمت های الهی را کفران نکنیم ، بزرگترین نعمت الهی که کفران می کنیم و توجه به آن نداریم عمر است ، عمر ما می باشد که در حال از بین رفتن است و ما از آن برای دنیا و آخرت درست استفاده نمی کنیم ، لذا بعضی از اوقات عمر ما به بطالت و تلف نابود می شود در حالی که بزرگترین نعمت الهی برای ما عمر است .
دلیل نزول عذاب الهی
آنچه که موجب عذاب الهی می شود صرف نعمت های حق بر غیر ماموریت های الهی است که موجب عذاب می شود چون که نعمت ها از دست می روند به همین جهت خداوند متعال می فرماید:« لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِی لَشَدِیدٌ»۵ یعنی تحقیقا اگر شما شاکر باشید ؛ بعضا گفته اند «لَأَزِیدَنَّکُمْ» نعمت ها برای شما اما معنای ظاهری آن را باید بگوییم «لَأَزِیدَنَّکُمْ» خودت را خداوند زیاد می کند ، از همه جهات به تو وجود و وسعت می دهد که اعداد و ارقامی هم نعمت ها زیاد می شود.
شدید بودن عذاب الهی
وقتی بحث زیاده در انسان ایجاد شد ، نعمت های او هم زیاد و عمر او نیز طولانی می شود و در ادامه می فرماید :«عَذابِی» که یاء متکلم دارد که یعنی عذاب خداوند سخت است لذا مواظب باشید .
تفسیر جمله «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا»
آیه بعدی خداوند متعال می فرماید :«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا»۶ هر جایی از قرآن خطابات «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» دارد نکته ای را قبلا گفته ایم که این ایمان مراد ایمان عامه است مانند :«یا أَیُّهَا المسلمون».
اهل بیت سرآمد ایمان الهی
اما آنچه مسلم می باشد ، اعم از اینکه به معنای :«یا أَیُّهَا المسلمون» حساب کنیم و یا :«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» به معنای ایمان واقعی حساب کنیم ،سرمصدر همه آنها اهل بیت (صلوات الله علیهم اجمعین) هستند ، لذا تعدادی از روایات را متبرکا عرض می کنیم در این نکته که امیرالمومنین و ائمه اطهار(سلام الله علیهم اجمعین) انها سرآمد «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» ها هستند .
امیرالمومنین (ع) رأس ایمان
روایتی را از کتاب شریف تفسیر البرهان از ابن عباس از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل می فرمایند که ایشان می فرماید:«مَا أَنْزَلَ اَللَّهُ تَعَالَى آیَهً فِیهَا یٰا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا إِلاَّ وَ عَلِیٌّ رَأْسُهَا وَ أَمِیرُهَا» ۷ یعنی هر آنچه که خداوند نازل فرموده است که در قران فرموده:«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» نیست مگر اینکه امیرالمومنین و اولاد او امیر و راس آن است .
امیر بودن علی(ع) بر مومنان
روایتی را از عکرمه ، از ابن عباس نقل می کنند که می فرمایند:«مَا نَزَلَتْ یٰا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا إِلاَّ کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ رَأْسَهَا وَ أَمِیرَهَا وَ شَرِیفَهَا » ۸ یعنی شریف و امیر مومنین امیرالمومنین است .
درجه بندی ایمان بندگان
البته هر کس ایمان او کامل تر باشد ،شرافت او هم بالنسبه بالا می رود چون عرض کردیم ایمان کلی قابل درجه بندی است و کلی مشکک می باشد و مهم این است که قلب ما از گناه و آلودگی پاک باشد و ایمان ما یک درجه مومن ،دو درجه مومن و هر چه توان ما بیشتر باشد در قلب معرفت الهیه در نتیجه معرفت و درجه ایمان ما هم بالاتر می رود .
درجه ایمان امیرالمومنین (ع)
لذا کسی درجه ایمان او در حد امیرالمومنین است که می فرماید:«لَوْ کُشِفَ اَلْغِطَا مَا اِزْدَدْتُ یَقِیناً » ۹یعنی اگر همه ی پرده ها کنار رود ذره ای به ایمان و یقین علی اضافه نمی شود .
درجه ایمان حضرت ابراهیم
یا کسی یک درجه ، درجه او پایین تر است می‌گوید:«کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتى»۱۰ یعنی خدایا روز قیامت چگونه اموات را زنده می کنی ؟! که خداوند فرمود:«أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ» ایمان نداری؟! حضرت ابراهیم در جواب فرمود:«قالَ بَلى وَ لکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی» و در مرحله بعد من و شما پایین تر هستیم ،درجاتی که اصلا عدد و رقمی ندارد و زیر صفر ،بلکه فرسنگ ها فاصله دارد تا به صفر برسد.
تفسیر کلمه «اسْتَعِینُوا»
بحث بعدی پیرامون کلمه «اسْتَعِینُوا» می باشد که امر به اعانه جستن و کمک خواستن است ،که این امر ایا امر مولوی است ؟ چون اوامری که در قرآن آمده اگر دقت کنید اکثرا اوامر ارشادی است ، مانند:«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ»۱۱ اینکه اولی الامر ،پیامبر و خداوند اطاعت شوند آیا عقل ما این مطلب را درک نمی کند ؟! درک می کند اما پس چرا خداوند متعال فرمود:«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا»؟ امر مولوی فرموده؟! خیر بلکه خداوند ارشاد به حکم عقل می کند.
ارشادی بودن امر موجود در آیه
در این آیه نیز خداوند متعال ارشاد به حکم عقل می کند که «اسْتَعِینُوا» کمک بخواهید اما خود عقل این را می فهمد که باید کمک بجوید از خداوند و باید استعانت از خداوند داشته باشد چون در همه امور محتاج به اعانه حق است.
استدلال بر ارشادی بودن امر خداوند
اگر در همه امور محتاج به اعانه حق باشیم ، باید از خداوند بخواهیم که عقل این مطلب را درک می کند و اگر در قرآن بیان فرموده از باب ارشاد است ،چون ما فاعل به اختیار هستیم که در اینجا مدرک واجبات و آنچه که لازم می باشد عقل است .
محتاج بودن انسان به غنی مطلق
لذا مانند فقر داشتن که وقتی ما فقیر هستیم وقتی خواستیم دست خود را پر کنیم باید بخواهیم ،از چه کسی باید بخواهیم ؟! از کسی که غنی مطلق است که عین مطلب را عقل درک می کند و احتیاج خود را باید از چه کسی بگیرد؟ از خداوند
بیان وسیله استعانت
پس استعانتی که در اینجا می فرماید :«اسْتَعِینُوا» کمک بخواهید اما نفرموده کمک بخواهید من الله بلکه فرمود:«اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاهِ»۱۲ که دو چیز باید وسیله استعانت شود ،یکی صبر و دیگری صلاه که توضیح آن برای جلسه بعد ان شاءالله
منابع
۱_ سوره بقره آیه ۱۵۳
۲_ سوره بقره آیه ۱۵۲
۳_ سوره نحل ۵۳
۴_ سوره بقره آیه ۲۸۶
۵_ سوره ابراهیم آیه ۷
۶_ سوره بقره آیه ۱۵۳
۷_ تفسیر البرهان ج ۱ ص ۳۵۹ ح ۴، بحارالانوار ج ۳۵ ص ۳۵۲ ح ۴۱
