بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

وَ إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحیمُ (۱۶۳) إِنَّ فی‏ خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ الْفُلْکِ الَّتی‏ تَجْری فِی الْبَحْرِ بِما یَنْفَعُ النَّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فیها مِنْ کُلِّ دابَّهٍ وَ تَصْریفِ الرِّیاحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (۱۶۴)

و خداى شما خداى یگانه است، جز او خدایى نیست، رحمتش بى ‏اندازه و مهربانى‏اش همیشگى است. (۱۶۳) بى ‏تردید در آفرینش آسمان‏ها و زمین و رفت و آمد شب و روز و کشتى‏ هایى که در دریاها [با جابجا کردن مسافر و کالا] به سود مردم روانند و بارانى که خدا از آسمان نازل کرده و به وسیله آن زمین را پس از مردگى‏اش زنده ساخته و در آن از هر نوع جنبنده‏اى پراکنده کرده و گرداندن بادها و ابرِ مسخّر میان آسمان و زمین، نشانه‏هایى است [از توحید، ربوبیّت و قدرت خدا] براى گروهى که مى ‏اندیشند. (۱۶۴)

تفسیر سوره مبارکه بقره – آیه  ۱۶۴

نشانه ‏هاى خدا در گستره‏ ى آسمان و زمین‏

حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ یدالله رضوانی

«أَعُوذُ بِاللَّهِ السَّمِیعِ الْعَلِیمِ مِنَ الشَّیْطَانِ اللَّعینِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم‏ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ وَ صَلَّی اللهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرینَ وَ اللَّعنَهُ الدَّائِمَهُ عَلَی أعْدائِهِمْ مِنَ الآنِ إلِی قِیامِ یَومِ الدِّینِ».

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

وَ إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحیمُ (۱۶۳) إِنَّ فی‏ خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ الْفُلْکِ الَّتی‏ تَجْری فِی الْبَحْرِ بِما یَنْفَعُ النَّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فیها مِنْ کُلِّ دابَّهٍ وَ تَصْریفِ الرِّیاحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (۱۶۴)

و خداى شما خداى یگانه است، جز او خدایى نیست، رحمتش بى‏اندازه و مهربانى‏اش همیشگى است. (۱۶۳) بى‏تردید در آفرینش آسمان‏ها و زمین و رفت و آمد شب و روز و کشتى‏هایى که در دریاها [با جابجا کردن مسافر و کالا] به سود مردم روانند و بارانى که خدا از آسمان نازل کرده و به وسیله آن زمین را پس از مردگى‏اش زنده ساخته و در آن از هر نوع جنبنده‏اى پراکنده کرده و گرداندن بادها و ابرِ مسخّر میان آسمان و زمین، نشانه‏هایى است [از توحید، ربوبیّت و قدرت خدا] براى گروهى که مى‏اندیشند. (۱۶۴)

وَإِلَٰهُکُمْ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ ۖ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ الرَّحْمَٰنُ الرَّحِیمُ*إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِمَا یَنْفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْیَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِیهَا مِنْ کُلِّ دَابَّهٍ وَتَصْرِیفِ الرِّیَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ ۱

 

براهین توحید در قرآن

در بحث توحید مرحوم علامه طباطبایی در ذیل این آیات یک جمع بندی و برهان زیبایی آورده که اگر دقت کنید فهم آن آسان خواهد بود اجمالا آنچه که در این آیه بر توحید مترتب است اول اینکه توحید مفهومی که از اینجا برداشت می‌شود و از اول آیه  که «وَإِلَٰهُکُمْ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ» فرموده یگانگی حضرت حق و توحید و بی همتایی او را از جهت خلقت و خالقیت او اثبات می‌کند.

نیاز عالم به موجد

به عبارت دیگر وقتی ما نظر به این عالم می‌کنیم می‌بینیم که همه این عالم نیاز به خالق دارد عقل ما می‌گوید که کل این خالق نیاز دارد و همه این را می‌فهمند که نیاز به موجد، خالق و آفریننده این خود برهانی بر این می‌باشد که کسی باید مافوق بر این عالم، خالق باشد برهان دوم و چیزی که بر توحید دلالت می‌کند آن است که این عالم چه اندازه تشدد و اختلاف دارد و چگونگی زیست‌ها و اکوسیستم‌های این عالم متفاوت می‌باشند.

ویژگی‌های خاص هر اکوسیستم

به هر جایی نگاه کنید یک عالم می‌بینید؛ شما به عالم مورچه‌ها بروید و دقت کنید در عالم گیاهان، جمادات و بحث آسمان‌ها زمین باران‌ها و دریاها و هر یک از آن‌ها اختلاف شدید و تحولات بسیار زیادی که در آن‌ها وجود دارد بیانگر حکومت یک فردی بر آن‌ها خواهد بود.

وجود تغییرات در بین مخلوقات

یک فردی این نحوه تحولات و انقلاب‌ها را ایجاد می‌کند و موجد آن می‌باشد انسان و آدم خلق شده و هر کدام واکنش‌‌ها و کنش‌ها، مسیرها و یک سری حرکت‌های منحصربه‌فردی داریم همه این عالم وجود همین گونه هستند پس برهان اول اصل خلقت که نیاز به خالق دارد و خالق باید کسی باشد که قادر به آن‌ها محسوب گردد.

وجود اختلافات شدید میان موجودات

برهان دوم تحولات و اختلافات شدید بین مخلوقات عالم وجود دارد مانند همین آیه که اشاره می‌فرماید :«إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِمَا یَنْفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْیَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا» ۲ خوب دقت کنید شما در زمین هندوانه می‌کارید که ۹۷ درصد آن آب است.

چگونگی کاشت هندوانه

شما در زمینی شروع به کاشتن آن (هندوانه) می‌کنید اگر بخواهید مستقیما آب وارد آن کنید، قابل تصور خواهد بود در زمینی که رطوبت وجود دارد و از عالم جمادات آن بوته انجام می‌شود و اینگونه نیست که تمام آب موردنیاز گیاه را از ریشه بگیریم بلکه از برگ می‌گیریم.

نحوه رشد گیاه و فتوسنتز آن‌

رشد گیاه از فضا و رطوبت معلقه در آسمان که آن‌ها را برگ می‌گیرد و به واسطه عمل فتوسنتز آن را تبدیل به محصول و میوه می‌کند اینگونه چیزهایی که در عالم وجود دارند انسان و عقل او را برمی‌انگیزند که به دنبال کسی باشد که اینگونه خلق کرده خلق اولی نحوه خلقت و چگونگی آن مخلوقات بیانگر توحید بودند.

مدیریت یگانه خدا در عالم

مرحوم علامه طباطبایی درباره برهان سوم می‌فرماید تمام این تحولات و تغییرات و کل این مخلوقات در آسمان و زمین و چیزی که در دین ما وجود دارد، یک مدیر و مدبر دارد چون اگر دو مدبر داشته باشد، فساد ایجاد خواهد شد «لَوْ کَانَ فِیهِمَا آلِهَهٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا» ۳

بررسی اصل اولیه خلقت

اگر مدیر و مدبر این عالم متعدد شوند معلوم است که این عالم نمی‌تواند به یک سمت و سو حرکت کند اصل خلقت یا همان برهان اول که نیاز به خالق خواهد بود و عقل آن را می‌گوید و دومین آن تحولات و اختلافات کل موجودات در این عالم را بیان می‌کند.

نظم در گردش سیارات

نکته‌ جالب آن می‌باشد که سیارات موجود در این عالم، در گردش هستند اما تصادفی ایجاد نمی‌شود ما در رانندگی‌های خود چگونه هستیم؟ اینکه همه چیز در ید ما بوده و هر کس مسیر تعیین شده خود را دارد اما تصادفات کشنده ایجاد می‌شود اما نظامی که خداوند تبارک و تعالی در این عالم خلق نموده شامل موجوداتی می‌باشد که بسیار با یکدیگر تصادم دارند اما آسیبی نمی‌بینند.

تصادم موجودات هوایی با اجرام

برای مثال موجودات هوایی که در هوا معلق هستند زمانی که با اجرام تصادم دارند مشکلی نخواهد بود یک نظام در این عالم وجود دارد که بر همه حاکم خواهد بود مانند جاذبه زمین؛ جاذبه‌ای که همه چیز موجود در این عالم به یکدیگر پیوست می‌دهد که اگر نبود همه متشدد و متفرق می‌شدند.

نظم موجود در عالم

این نظامی که خدا ایجاد کرده به واسطه آن خلقی که بر این جاذبه زمین نسبت به آن ایجاد نموده که همه چیز را در عالم به یکدیگر پیوست می‌دهد مانند جمع شدن سنگ‌ها، کوه‌ها، دریاها، صحراها و سایر مخلوقات به این شکل در کره خاکی گرد هم جمع شده‌اند اما این گوشه‌ای از کار است که ما می‌بینیم!

دلیل بی‌همتا بودن خداوند

شما کل این عالم را فرض کنید کراتی داریم که چندین برابر زمین یا خورشید هستند که پیوستگی در حرکت دارند و هر کدام سیستم و اکوسیستم منحصربه‌فرد دارند این موضوع بیانگر آن می‌باشد که خالقی می‌تواند آن‌ها را خلق کند که نظیر نداشته باشد چون اگر نظیر داشته باشد باید نسخه دیگری از او موجود باشد.

نشانه‌های بی‌همتایی خداوند

همه تدبیر این عالم در دستان او خواهد بود پس خلق، خلق اولیه و بدوی چگونگی زیست این عالم و تحولات و تغییرات و اختلافات و کنش‌ها و واکنش‌های گوناگون در این عالم بیانگر توحید و یکی بودن و بی همتایی خداوند می‌باشد.

مدیریت زیست‌ها در عالم

سومین آن اینکه تمام تدبیرات این عالم از اینکه اینگونه زیست‌ها مدیریت گردد و مدیریت شود تنها ذات اقدس الهی می‌تواند این کار را انجام دهد لذا این بحث رب العالمین که «الْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ» ۴ در سوره مبارکه حمد ربوبیت را می‌رساند.

شمول ربوبیت خداوند در تربیت

البته ربوبیت پرورش طبیعی آن‌ها را دربرمی‌گیرد ولی به طور کل چیزی که بر این عالم وجود دارد و ما تولید را از آن می‌فهمیم خود خلقت نسبت به فعل خدا و خالقیت او و دوم چگونگی مخلوقات از لحاظ کنش و واکنش و آثاری که در این عالم دارند از آسمان‌ها، زمین، کرات، سیارات و موجودات زمینی و سماوی و همه آن‌ها و سومین آن مسلما مدبریت خداوند و اینکه آن‌ها را چگونه اداره می‌کند.

اداره کردن خداوند و آثار آن

اداره کردن خدا نشانه آن می‌باشد که خدا در خلقت و چگونگی خلقت و مربی گری او و اداره کردن این عالم بی همتا است که تنها او می‌تواند بر همه چیزهایی که در این عالم وجود دارند احاطه داشته باشد این نکته زیبا و جالبی برای اینکه موضوع را خوب بفهمیم.

برهان علامه طباطبایی پیرامون خالق

مرحوم علامه طباطبایی در اینجا می‌فرماید که این برهان را در کلمات سوره مبارکه بقره که می‌فرماید «وَإِلَٰهُکُمْ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ» ۵ و نفرموده «الهکم واحد» اینکه کلمه اله را در اینجا آورده آن بیانگر همه آن مواردی که در سه آیه بیان کردیم، خواهد بود لذا «و الهکم واحد» نفرمود درحالی‌که اگر ما قصد بیان آن را داشتیم بدون اینکه ظرافت کلام را رعایت نماییم، تعبیر اشتباه می‌کردیم.

ظرافت کلام در بیان کلمه اله

خداوند متعال فرمود:«وَإِلَٰهُکُمْ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ» کلمه اله را مجددا ذکر می‌کنند تا چگونگی آن خالق و چگونگی کسی که بر عالم سیطره و سلطه دارد یا چگونگی آفرینش، چگونگی نظم این عالم بیان کنند که همه آن‌ها نظم عالم را ایجاد می‌کنند،  همه انسان‌ها در جستجوی الوهیت هستند و به دنبال کسی هستند که خالق آن‌ها باشد.

تحیر انسان در الوهیت

انسان متحیر وجود خدا بوده و الوهیت به همین معنا است پس خداوند بیان می‌فرماید :«الهکم»خدایی که الوهیت آن را می‌طلبید اله واحد، الهی می‌باشد که بی نظیر و بی همتا بوده و «لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ الرَّحْمَٰنُ الرَّحِیمُ» ۶ چنین توصیف می‌کند که تنها او بر این عالم سیطره دارد «لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ الرَّحْمَٰنُ» درباره لا اله گفتیم لای نفی جنس است اما الا در اینجا استثنا نیست که نیاز به مستثنی منه داشته باشد.

تغذیه و اکوسیستم خاص موجودات

فرمود:«لَا إِلَٰهَ إِلَّا» یعنی غیر خدا الهه‌ای نیست و فقط او وجود دارد که این آیه بیانگر توحید و یگانگی است «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» ۷ شما در این عالم نظر کنید تا متحیر شوید که هر قسمتی از آن متفاوت می‌باشد هر موجودی اکوسیستم خاص خود را دارد یک نوع زندگی دارد و یک نوع غذای خاص باید بخورد.

توحید در نظم آفرینش

اگر در یک بیمارستان چندین بیمار وجود داشته باشد احتمال دارد اشتباهی در خوراندن دارو به آن‌ها رخ دهد، خداوند تبارک و تعالی در این عالم وجود هر موجودی را تغذیه کرده و حساب آن را می‌داند این اختلاف و عظمت این عالم از جهت ابعاد مختلف و گستره آن بیانگر توحید است مدبریت او که نظم و نظام این عالم را دربردارد و آن را می‌چرخاند و همه به اراده او در حال حرکت هستند آن نیز در برهان سوم قرار دارد.

بیان بحث اعتقادی و کلامی توحید

خداوند تبارک و تعالی این بحث اعتقادی و کلامی را به نحوه‌ای زیبا در آن دو آیه بیان فرموده و توصیف و تفسیر آیه شریفه «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ» «وَالْفُلْکِ» شامل خیلی از مخلوقات می‌شود. «بِمَا یَنْفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْیَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا» بحث نباتات را بیان می‌کند.

تسخیر چهارپایان توسط انسان

«وَبَثَّ فِیهَا مِنْ کُلِّ دَابَّهٍ» بحث اینکه یک سری از چهارپایان نیز در تسخیر انسان قرار می‌گیرند و از اینجا باید رشد و نمو پیدا کنند و همچنین «وَتَصْرِیفِ الرِّیَاحِ» آثاری که بادها در این دنیا از خود به جا می‌گذارند همه تغییر و تحولاتی که باید به انسان برسانند «وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ»

دلالت آیات سوره بقره بر توحید

همه آن‌ها نشان‌دهنده نظامی می‌باشد که اگر در آن تعقل کنیم برای همه آشکار و مدلل و روشن می‌گردد، این دو آیه بر بحث توحید در انحاء مختلف او نسبت به خلقت عالم، اختلافات در مخلوقات و نسبت به نظامی که در این عالم حاکم است، دلالت دارند.

منابع

۱_سوره بقره آیات ۱۶۳ و ۱۶۴

۲_سوره بقره آیه ۱۶۴

۳_سوره انبیا آیه ۲۲

۴_سوره حمد آیه ۲

۵_سوره بقره آیه ۱۶۳

۶_سوره بقره آیه ۱۶۳

۷_سوره بقره آیه ۱۶۴