پس مرا یاد کنید، تا شما را یاد کنم؛ و شکرانه ام را به جاى آرید؛ و با من ناسپاسى نکنید. (۱۵۲) اى کسانى که ایمان آوردهاید! از صبر و نماز [در همه امور زندگى] یارى جویید؛ زیرا خدا با صابران است. (۱۵۳)
پس مرا یاد کنید، تا شما را یاد کنم؛ و شکرانه ام را به جاى آرید؛ و با من ناسپاسى نکنید. (۱۵۲) اى کسانى که ایمان آوردهاید! از صبر و نماز [در همه امور زندگى] یارى جویید؛ زیرا خدا با صابران است. (۱۵۳)
کلمه اول که خطاب به مومنین می باشد را عرض کردیم که امیر و رئیس مومن ها نیست مگر علی ابن ابی طالب (علیه السلام) و روایاتی نیز پیرامون آن بیان کردیم .
مورد خطاب «یٰا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا»
روایتی از ابن عباس از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) که صاحب تفسیر البرهان آن را در جلد یکم نقل می کند که پیامبر اکرم فرمودند:«مَا أَنْزَلَ اَللَّهُ تَعَالَى آیَهً فِیهَا یٰا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا إِلاَّ وَ عَلِیٌّ رَأْسُهَا وَ أَمِیرُهَا»۲ یعنی هیچ آیه ای نیست که جمله «یٰا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا» را نداشته باشد مگر اینکه رئیس و امیر «اَلَّذِینَ آمَنُوا» امیرالمومنین (علیه السلام) است .
صفت خاص امیرالمومنین (ع)
روایت دیگری را از ابن عباس نقل شده که او گفت :«مَا نَزَلَتْ یٰا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا إِلاَّ کَانَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ رَأْسَهَا وَ أَمِیرَهَا وَ شَرِیفَهَا »۳ یعنی شریف مومنین و امیرالمومنین علی ابن ابی طالب است که این خطاب امیر را که می فرمایند صفت خاص آن حضرت می باشد لذا می فهمیم که صفت امیرالمومنین هم در روایات نشان داده شده است .
نحوه محاسبه درجات ایمان
البته هر چه ایمان نسبت به مصادیق کامل تر باشد، شمول آن نسبت به افراد واضح و روشن تر است .
مقدمه تفسیر کلمه «اسْتَعِینُوا»
کلمه بعدی «اسْتَعِینُوا» می باشد که امر در باب استفعال است که بر اعانه دلالت می کند چون بنده خداوند در همه امور محتاج به اعانه است و نسبت به ذات حق تعالی در اعم از امور اختیاریه و غیر امور اختیاریه، نیاز به اعانه دارد .
چگونگی اختیار انسان
در امور اختیاریه گرچه فاعل اختیار می باشد اما نه بالاستقلال ،بلکه خودش کاره ای نیست،لذا اراده را خودش می کند اما همه آنچه که دارد من الله است لذا مسلما از طرف حق اعانه می شود .
فضیلت انسان بر دیگر موجودات
در بین همه موجودات عالم خداوند به انسان فضیلت و برتری داده به عنوان اینکه اختیاری از خودش داشته باشد ،اختیارٌمایی بر بندگی و غیر بندگی ، لذا خداوند متعال می فرماید:«إِنَّا هَدَیْناهُ السَّبِیلَ إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً»۴ یعنی ما راه را روشن کردیم اما بعضی از آنها به سمت حق می آیند و بعضی دیگر به سمت ناحق می روند .
فضیلت برگزیدن اعانه خداوند
در هر صورت آنچه که مسلم می باشد آنها فاعل بالاختیار هستند و ارزش و فضیلت آنها نسبت به موجودات دیگر به همین مطلب است ، لذا اگر کسی بالاختیار راه اعانه به حق را برای خودش پیشه کند و به دنبال این باشد که خداوند در امور به او کمک کند و یاور خویش را خداوند قرار دهد ، ارزش او پیدا میشود که برای او اولویت پیدا کرده آنچه که از سوی خداوند بوده است .
اثرات بستن پیمان با خداوند
نکته جالب اینجاست که اگر کسی واقعا در امور با خداوند پیمان و عهد ببندد ،نتایج خوبی می بیند لذا کلیپی نشر پیدا کرده بود که هر کاری میخواهید انجام دهید با خداوند قرار داد ببند ،مثلا میخواهید درس بخوانید مجتهد شوید ،قراردادی با خداوند ببند و بگو خدایا کار را تقسیم کن ،من سعی و تلاشم را می کنم و شما هم افاضه بفرمایید که من مجتهد شوم ، یا میخواهید منزلی تهیه کنید بگو خدایا من سعی خودم را می کنم تو هم توفیقش را به من عنایت بفرما.
استعانت از خداوند یا غیر خداوند
خداوند واقعا اعانه می کند اما به شرطی که فقط از خداوند بخواهیم و اگر معامله می کنیم طرف قراردادت حضرت باری تعالی باشد ،لکن اگر خواستید چنین قرار دادی را ببندید اما در ذهن خود شخص دیگری تصور می شود این فایده ای ندارد ، لذا استعانت خواستن یکی از مصادیق همین مورد است .
محدوده اختیار انسانی
البته چیزی که خارج از اختیار انسان باشد کسی نمیتواند آن را دنبال کند مثل اینکه کسی بخواهد کاری کند که فقیر نباشد ، بنابراین ما نمیتوانیم کاری کنیم که فقیر نباشیم و ما اگر پولدار هم باشیم باز هم فقیریم لذا خداوند فرمود:« أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّـهِ»۵ یعنی همه شما فقیر هستید و دست شما به سمت خداوند تبارک و تعالی دراز است.
سقوط از عرش به زیر فرش!
خیلی افراد در این دنیا بوده اند از نظر مالی ،قدرتی و مقامی خیلی بالا بوده اند اما به یکباره همه آنها از عرش به زیر فرش سقوط کردند ، من کسی را میشناسم که قبل انقلاب و اوایل انقلاب کسی بود که در محله ما به قیمت الان میلیاردر بود ، تنها کسی در محله ما بود که قدرت این را داشت که در روز عاشورا به همه مردم نذری بدهد چون زمان قبل انقلاب مردم فقیر بودند و نمی توانستند نذری بدهند ولی این شخص همه مردم را دعوت و به آنها نذری می داد .
عاقبت سقوط از عرش!
اما کار او بعد از انقلاب از فقر و تنگدستی به جایی کشید که بر اثر فقیر بودن مریض شد و برای درمان به کمیته امداد مراجعه کرده بود که برای درمان خود کمک بگیرد در این زمانی که با مسئول کمیته امداد صحبت می کرد یکی از نوکر های قبلی خود را دید ؛ از این نوکر هایی که پول می گرفتند و نوکری می کردند رسیده بود که تا چشم این شخص به نوکر قبلی خود خورده بود در آن لحظه سکته کرده بود.
مواظبت انسان بر غرور خود
بنابراین گاهی اوقات انسان از عرش به زیر فرش سقوط می کند و می خواهم این را بگویم اگر هم خیلی بالا باشید به زیر می افتید پس مواظب باشید و فکر نکنید که آقا و از علما هستید ، گاهی کار به جایی میرسد که مجبورید تن به ذلت بدهید ، مانند یکی از اقوام که خیلی قدَرَ و انسان قاطعی بود ولی آخر عمرش که سرطان گرفته بود ، میخواستند او را به جا کنند مانند جسد او را جابه‌جا می کردند.
حکم عقل بر اوامر ارشادی
به هر حال آنچه که مسلم می باشد هر چه از لحاظ اعانه و کمک بخواهید باید من الله باشد لذا کلمه «اسْتَعِینُوا» نه اینکه امر مولوی کند بر اینکه شما اعانه از خداوند داشته باشید بلکه به حکم عقل میخواهد شما را ارشاد کند بر آن کسی که قدرت مطلق می باشد از هر لحاظی نیست مگر خداوند ،پس از خداوند بخواهید .
ایجاد قابلیت برای اعانه خداوند
کلمه «اسْتَعِینُوا» یعنی استعانه و کمک خواستن ،اعانه حق که دارای قدرت مطلق می باشد اگر خواستید بتوانید استعانه کنید ،باید دو قابلیت در خود ایجاد کنید ،یعنی باید بتوانید کاری کنید تا در شما قابلیت ایجاد شود تا خداوند اعانه کند لذا تا قابلیت نباشد ،نمی شود .
ایجاد قابلیت به وسیله صبر
اولین اینکه محل را باید قابل کنید و قابلیت دهید ،محل وجود خود را به وسیله صبر قابلیت دهید ،لذا آنچه که در معنای صبر وضع شده ، به معنای در مضائقه و تنگنا قرار دادن نفس است لذا صبر یعنی انسان نفس خود را در مضیقه و تنگنا قرار می دهد .
قول مرحوم علامه طباطبایی
مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر المیزان و در ذیل آیه ۲۸ سوره مبارکه کهف می فرماید :« مضائقه النفس» یعنی در مضیقه قرار دادن نفس که با باب مفاعله می فرماید ، یعنی بین الاثنینی ،یعنی هم صبر باید شما را تحمل کند و هم شما صبر را تحمل کنید .
اهمیت نگهداری نفس
آنچه که خیلی مهم می باشد در شدائد ، گرفتاری ها ، مصائب و آن جاهایی که انسان به سمت گناه کشیده می شود در اینکه کف نفس کند و خودش را از گناه رها کند که خیلی مهم است .
لزوم کف نفس و اجتناب از گناه
اگر انسان به فقر برسد و خود را به بدبختی نکشاند خیلی مهم است ،یعنی عزت نفس خود را حفظ کند از طرف دیگر اگر گناهی برای او پیش آمد و بتواند کف نفس کند ،یعنی نفس خود را از آن گناه باز دارد و شامل همه چیز می شود مانند: اموال ،موقعیت های مسائل اجنبی و اجنبیه که اگر کسی بتواند خودش را حفظ و تحمل کند برای خودش به جهت اعانه و کمک خواستن قابلیت میسازد .
سختی و تلخی صبر
هر چند انسان در این مسائل که قرار میگیرد صبر خیلی تلخ است ،به عبارت دیگر صبر کردن و نفس را در مضیقه قرار دادن سخت است و به این راحتی که ما میگوییم نیست .
بیان شیرینی عاقبت صبر
اما عاقبت آن خیلی شیرین می باشد لذا خیلی میوه ها هستند که نارس آنها تلخ است ، اما اگر آنها را تحمل و رسیدگی کنید خیلی شیرین می شوند، مانند هلو که در گلو می رود اما قبل از آن تلخ است ، اگر کسی تحمل کند عاقبت شیرینی آن میوه را و پرمنفعت بودن آنچه را که بر آن صبر کرده را درک می کند .
صبر در کلام امیرالمومنین (ع)
امیرالمومنین (علیه السلام) در نهج البلاغه می فرماید:«الصبر مفتاح الفرج» یعنی کلید گشایش کارها نیست مگر صبر ، لذا صبر در روایات و آنچه که معنا دارد در اطاعت هم صبر می خواهد ،یعنی اگر کسی بتواند خودش را در برابر جایی که باید اطاعت کند ،صبوری نشان دهد و نفس خود را کنترل کند ،مثلا نصف شب به نماز بایستد که این خودش صبر است ،یا روزه بگیرد و یا خمس بدهد که پول دادن به این راحتی نیست
صبر بر اطاعت خداوند
به قول آقای قرائتی میگفت که بعضی افراد آنقدر دلبسته پول هستند که حاضر هستند جان بدهند اما پول خیر! به هر حال این واقعیتی می باشد در برابر خرج کردن که واجب باشد و یا اطاعت خداوند در اعمال بر همه چیز که این صبر میخواهد و خیلی مشکل است.
مشقت و زحمت در صبر
لذا صبر مشقت و زحمت دارد ،اعم از عبادات،معاصی ، مصائب و حتی در نعمت ،اینکه در آیه قبلی خداوند متعال فرمود:« وَ اشْکُرُوا لِی»۶ یکی از مراحل و اقسام صبر است ،یعنی شما صبوری کن و این نعمتی که خداوند به شما داده را همانطوری که خداوند فرموده به کار ببر ، این عمل صبر میخواهد.
سرانجام صبر متقین
اگر کسی بخواهد نعمت های الهی را استفاده کند ،بدون صبر میسر نیست ،لذا اگر کسی صبر کند و کف نفس کند در گناهان و در اینکه نفس خود را از شهوات و لذات باز دارد ، معاصی و هوای نفسانی پیروی نکند همانطوری که امیرالمومنین (علیه السلام) در باب صفات پرهیزگاران ، در خطبه همام فرمود:«صَبَرُوا أَیَّاماً قَلِیلَهً فَأَعْقَبَتْهُمْ رَاحَهً طَوِیلَهً»۷ یعنی متقین چند روز کمی را صبر می کنند که به دنبال آن راحتی طولانی در پیش خواهد داشت .
نهادینه کردن صبر در وجود انسانی
آنچه که مسلم می باشد صبر یکی از چیزهایی است که انسان باید در خود نهادینه کند که قابلیتی ایجاد شود تا بتواند در برابر حق تعالی ای که مبدأ همه فیوضات می باشد ،استمداد و استعانه بجوید.
استعمال صلاه در معنای حقیقی
کلمه بعدی ،کلمه «صلاه» می باشد که بنابر آنچه در کلمه «صلاه» قائل هستیم ، به ارکان مخصوصه صلاه می گویند ،لذا این صیغه و این کلمه به معنای حقیقی کلمه دلالت بر ارکان مخصوصه دارد.
منابع
۱_ سوره بقره آیه ۱۵۳
۲_تفسیر البرهان ج ۱ ص ۳۵۹ ح ۴، بحارالانوار ج ۳۵ ص ۳۵۲ ح ۴۱
