و [یاد کنید] هنگامى که از شما پیمان گرفتیم که خون همدیگر را نریزید، و یکدیگر را از خانههاى خود آواره نکنید، سپس [به پیمانتان] اقرار کردید و بر آن هم گواهى مىدهید. (۸۴) باز این شما هستید که یکدیگر را مىکشید، و گروهى از خودتان را از خانههایشان آواره مىکنید، و از روى گناه و تجاوز یکدیگر را بر ضد آنان [که آواره کردهاید] یارى و کمک مىدهید، و اگر آنان در حال اسارت نزد شما آیند، براى آزاد شدنشان فدیه مىدهید، در صورتى که آواره کردنشان بر شما حرام بود. آیا به بخشى از کتاب [آسمانى] ایمان مىآورید و به بخشى دیگر کفر مىورزید؟ [حرام بودن جنگ و آواره کردن را مردود مىشمارید، و وجوب آزاد کردن همکیشان را از اسارت قبول مىکنید!] پس کیفر کسانى از شما که چنین تبعیضى را [در آیات خدا] روا مىدارند، جز خوارى و رسوایى در زندگى دنیا نیست، و روز قیامت به سوى سختترین عذاب بازگردانیده مىشوند، و خدا از آنچه انجام مىدهید، بىخبر نیست. (۸۵)
و [یاد کنید] هنگامى که از شما پیمان گرفتیم که خون همدیگر را نریزید، و یکدیگر را از خانههاى خود آواره نکنید، سپس [به پیمانتان] اقرار کردید و بر آن هم گواهى مىدهید. (۸۴) باز این شما هستید که یکدیگر را مىکشید، و گروهى از خودتان را از خانههایشان آواره مىکنید، و از روى گناه و تجاوز یکدیگر را بر ضد آنان [که آواره کردهاید] یارى و کمک مىدهید، و اگر آنان در حال اسارت نزد شما آیند، براى آزاد شدنشان فدیه مىدهید، در صورتى که آواره کردنشان بر شما حرام بود. آیا به بخشى از کتاب [آسمانى] ایمان مىآورید و به بخشى دیگر کفر مىورزید؟ [حرام بودن جنگ و آواره کردن را مردود مىشمارید، و وجوب آزاد کردن همکیشان را از اسارت قبول مىکنید!] پس کیفر کسانى از شما که چنین تبعیضى را [در آیات خدا] روا مىدارند، جز خوارى و رسوایى در زندگى دنیا نیست، و روز قیامت به سوى سختترین عذاب بازگردانیده مىشوند، و خدا از آنچه انجام مىدهید، بىخبر نیست. (۸۵)
از آیه شریفه هشتاد و پنج از سوره مبارکه بقره تفسیر دو کلمه را قبلا عرض کردیم ، و آن عبارت بود از اینکه ، بعد از اینکه اخذ پیمان شده در آیه قبل که بیان فرمودند که با همدیگر به جنگ ،خونریزی و مقاتله نپردازید و کاری نکنید که همدیگر را از بلاد خود دور و آواره کنید.
خودکشی یا قتال با یکدیگر
در این ایه خداوند متعال می فرماید :«ثُمَّ أَنْتُمْ هَٰٓؤُلَآءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَکُمْ»۲ اما مدتی زمانی نگذشت که شما مبادرت نمودید به مقاتله همدیگر و هم دیگر را کشتید و معنای «تَقْتُلُونَ أَنْفُسَکُمْ» نه اینکه خود کشی کردید بلکه یعنی هم دیگر را کشتید و به قرینه «فَرِیقًا» که فرمود «وَتُخْرِجُونَ فَرِیقًا مِنْکُمْ»۳ اخراج و بیرون کردید فرقه ای از خودتان را از دیارشان ،به جهت ضمیر «هم» در «دِیَارِهِمْ» بر میگردید به «فَرِیقًا مِنْکُمْ» که یعنی عده ای از خودتان را بیرون کردید.
معنا و ماده کلمه «تَظَاهَرُونَ»
و در ادامه آیه که می فرماید :«تَظَاهَرُونَ عَلَیْهِمْ بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ»۴ معنای «تَظَاهَرُونَ» و«ظَهر» یعنی شما پشتیبانی کردید که از کلمه «ظَهر» و «ظهیر» گرفته شده که به معنای پشتیبان کسی بودن است که همان معاونت بر ظلم منظور است و همچنین «تَظَاهَرُونَ» بین الاثنینی می باشد یعنی همدیگر را معاونت و کمک کردید بر اینکه اثم و عدوان داشته باشد .
معنای کلمات اثم و عدوان
کلمه «الْإِثْمِ» به معنای فساد درست کردن و«الْعُدْوَانِ» به معنای تجاوز گری کردن می باشد ،یعنی در اینکه فساد ایجاد کنید و غارتگری کنید و هم دیگر را تجاوز کنید .
حکم پشتیبانی از ظالم
لذا اینکه می فرمایند:«تَظَاهَرُونَ» به معنای پشتیبانی کردن ،کمک کردن در اینکه ستمگران و ظالمین را کسی اگر کسی کمک کند مصداق این آیه قرار می گیرد که می فرماید :«تَظَاهَرُونَ عَلَیْهِمْ بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ»۵ و در دین مبین اسلام و در مسلمات می باشد که آن کسی که فقط مستقیم ظلم می کند ظالم نیست بلکه آنهایی هم که پشتیبانی می کنند ظالم را و حتی آنهایی که رضایت به ظلم ان ظالمین دارند آنها هم در عقوبت ستمگران شریکند و عقوبت می شوند.
قول مرحوم طیب اصفهانی
مرحوم طیب اصفهانی پیرامون کلمه «الْإِثْمِ» می فرمایند :« منظور گناه و فساد است و منظور از «الْعُدْوَانِ» تجاوزگری است یعنی اینکه تعاون آنها بر گناه و تجاوز باشد .» لذا کسی می آید کمک می کند و باعث خیرات و دفع ظلم میشود و یک زمانی برعکس است و باعث این میشود که ظالمین بر مظلومین مسلط شوند و ایجاد فساد کند و تجاوز گری آنها را بیشتر کند .
تعاون در برّ و خوبی
در قران کریم سوره مائده آیه شریفه دوم صراحت دارد براینکه تعاون و کمک کردن به ستمگران حرام است لذا خداوند متعال می فرمایند :«وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ»۶ یعنی بیایید تعاون و کمک کنید به نیکی و خوبی کردن و تقوا ایجاد کردن که ادامه می فرماید :«وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ»۷ که به جای کلمه «تَظَاهَرُونَ» که در ایه مورد بحث وارد شده در این آیه کلمه «وَلَا تَعَاوَنُوا» را فرموده اند که «وَلَا تَعَاوَنُوا» یعنی «تَظَاهَرُونَ» که تظاهر کردند، پس تعاون اگر کردند ،تعاون بر برِّ و تقوا این مورد پسند است ، و کار ابرار این است.
تعاون بر إثم و بدی
اما «وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ»۸ ،قید «لَا تَعَاوَنُوا» فعل نهی است که فعل نهی یکی از آن چیزهایی است که ظهور در حرمت دارد یعنی امر می کند به ترک فعل ، و امر و دستور میدهد به ترک فعل که همان نهی باشد ،ظهور در حرمت دارد لکن اگر قرینه بر ترخیص داشته باشیم ظهور در کراهت دارد ولی در این آیه هیچ قرینه ای نداریم بر اینکه این نهی را ترخیص کرده باشند یعنی بگویند یک مورد تعاون کنید ؛ لذا استثنایی در آن وجود ندارد .
تفسیر کلمات جری و دّل
از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده که ایشان فرمودند:«مَنْ دَلَّ جَائِراً عَلَى جَوْرٍ کَانَ قَرِینَ هَامَانَ فِی جَهَنَّمَ .»۹
اکر کسی انسان ظالم و جائری را ؛جائر یعنی کسی که جور و ستم می کند و«دَلَّ» یکی از ارتباطات شیئین است که به معنای راهنما اگر بگوییم در تعبیرات فارسی آن اشکالی ندارد ولی کلمه «دَلَّ» یعنی هر نوعی که شما او را راهنمایی کنید یا کاری کنید که آن جائر به جرم کردن خود ادامه دهد دلالت است .
معنای دلالت و دلال
که دلالت به معنای جری و کشاندن می باشد لذا دلال یعنی کسی که چیزی را بر چیز دیگر می کشاند و مثلا دلال مسکن یعنی کسی که مشتری و خریدار را رو به روی هم میکشاند و معامله را درست می کند بنابراین دلالت یعنی چیزی را به چیز دیگر رساندن اما در ترجمه ها معمولا می گویند کسی که راهنمایی کند جائر را مثلا جائر محل مظلوم را نمیداند آنوقت جائر را راهنمایی میکند و آدرس به او می دهد یا مثلا شماره تلفنش را به او میدهد و یا به یک نحوی جور جائر را منجر میشود که جائر انجام دهد بنابر این همه ی این موارد در مصداق کلمه «دَلَّ» است .
نحوه دلالت الفاظ
دلالت الفاظ را ما در منطق داشتیم اگر خاطرتان باشد گ که یا بالمطابقه،یا بالتضمن و یا بالاتزام در معنای لغت و معنای استعمال است که الفاظ برای معانی وضع شده اند که دلالت آنها می باشند یا دلالت مطابقی است که یعنی عین لفظ با عین معنا با همدیگر تطبیق دارد یا متضمن است بر آنچه که ملفوظ است یا لازمه آن می باشد .
همنشینی جائر با هامان در جهنم
لذا معنای روایت به اینگونه است که :« اگر کسی دلالت بدهد ،بکشاند و راهنمایی کند جائر و ظالمی را بر یک ستمی که این ستم بر هر که میخواهد باشد ؛ همیشه این را بدانید هر چیزی را مثلا در احکام تا موضوع نباشد صورت نمی پذیرد لذا جور تا مظلوم نباشد ،جائر نمیتواند جائر باشد و معروف می باشد بین ما کسی که ظلم کند ،مظلوم هم همراه او جهنم می رود برای این است که تا مظلوم نباشد ،ظالمی وجود ندارد بنابراین کلمه «جَوْرٍ» را نکره بیان فرموده یعنی جور و ستمی که بر کسی بار شود و فرق نمی کند چه کسی باشد بنابراین ،این شخص همنشین هامان در جهنم کی شود.
حکم اعانه جائر
در ادامه روایت می فرمایند :«مَنْ تَوَلَّى خُصُومَهَ ظَالِمٍ » هر کسی که دشمنی و خصومت ظالمی را تولی کند ،تولی کند یعنی دوست داشته باشد و دنبال کند :«أَوْ أَعَانَ عَلَیْهَا » یا کمک کند برظالم که ظلمی را مرتکب شود «ثُمَّ نَزَلَ بِهِ مَلَکُ اَلْمَوْتِ قَالَ لَهُ أَبْشِرْ بِلَعْنَهِ اَللَّهِ وَ نَارِ جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ اَلْمَصِیرُ » و وقتی ملک الموت او را دریابد به او گفته می شود بشارت بده جناب عزائیل به این کسی که قبض روح می کنی که از همه ی رحمت های الهی به دور است و لعنت خداوند بر اوست و همچنین بشارت ده او را به آتش جهنم و بد مقصدی است لذا کلمه «اَلْمَصِیرُ» یعنی جایی که انسان به ان می رسد و منتهی الیه کارش و حرکتش می باشد .
چگونگی محشور شدن اعوان ظالم
در روایت دیگری همچنین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرموده اند:«إِذَا کَانَ یَوْمُ اَلْقِیَامَهِ نَادَى مُنَادٍ أَیْنَ اَلظَّلَمَهُ وَ أَعْوَانُهُمْ وَ مَنْ لاَقَ لَهُمْ دَوَاهً وَ رَبَطَ کِیساً أَوْ مَدَّ لَهُمْ مَدَّهَ قَلَمٍ فَاحْشُرُوهُمْ مَعَهُمْ .»۱۰ وقتی که روز قیامت برپا شد منادی فریاد می زند که کجا هستند ان ظالم هایی که ظلم میکردند و اعوان و نوچه های انها و کسی که ذره ای جوهر در جای جوهر انها بریزد که انها با آن بنویسند یا یک کیسه ای را برای انها ببندند یا قلمی بر آنها بنویسند پس بدانند همه ی آنها با ظالم محشور می شوند .
نوشته های روی درب دوزخ
در روایت نبوی دیگر رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم درباره آنهایی که ظلم می کنند و انهایی که همراهی ظلم می کنند می فرمایند:« بر درب چهارم دوزخ و جهنم سه جمله نوشته شده است ؛ اولین آنها «أَذَلَّ اَللَّهُ مَنْ أَهَانَ اَلْإِسْلاَمَ » یعنی خداوند ذلیل کند کسی که اسلام را خار کند و اهانت کند به اسلام ،دومین آنها «أَذَلَّ اَللَّهُ مَنْ أَهَانَ أَهْلَ اَلْبَیْتِ علیهم السلام» یعنی خداوند ذلیل کند کسی که اهل بیت علیهم السلام را اهانت و خارکند؛کلمه «أَهَانَ» معنای خار کردن هم می دهد البته با کلمه «أَهَانَ» میفرمایند نه اینکه کسی بتواند آنها را ذلیل کند لذا کلمه ذلت را نیاورده است و معنای دیگر اهانت یعنی آنها را سبک کنند ؛سومین آنها «أَذَلَّ اَللَّهُ مَنْ أَعَانَ اَلظَّالِمِینَ عَلَى ظُلْمِهِمْ للمخلوقین» ۱۱
اعتماد به ظالم و تمسک به آتش
همچنین در آیه شریفه که خداوند می فرماید «وَلَا تَرْکَنُوٓا إِلَى الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ»۱۲ یعنی رکون و اعتماد نکنید به سوی کسانی که ظلم کردند و ظالم هستند؛در این آیه شرط حذف شده یعنی که اگر شما رکون کردید به آنهایی که ظلم کردند درواقع تمسک به آتش کرده اید .
عاقبت مدح سلطان جائر آتش است
یا حدیث معروف صفوان جمال یا اینکه پیامبر فرمودند :«قَالَ مَنْ مَدَحَ سُلْطَاناً جَائِراً أَوْ تَحَفَّفَ وَ تَضَعْضَعَ لَهُ طَمَعاً فِیهِ کَانَ قَرِینَهُ فِی النَّارِ»۱۳ بعضی اشخاص هستند جایگاه اخوندی را دارند حالا اگر مدح و ثنای جائری را مرتکب شویم یا از او تعریف کنیم لذا اگر سلطان جائری را مدح کند و خودش را خفیف و «تَضَعْضَعَ» ذلیل کند ؛ چون سلطان مال و پول دارد این شخص طمع دارد به مال او و قدرت او برای انجام کار ها بنابراین او قرین به سوی در اتش جهنم می شود .
حدیث صفوان بن جمال
حدیث صفوان جمال هم معروف است که البته صفوان بن مهران بن مغیره اسدی معروف به صفوان جمال که از خواص و بزرگان اهل بیت ،خصوصا امام صادق و امام کاظم صلوات الله علیهم اجمعین بوده است می‌گوید یک زمانی آمدم نزد امام کاظم علیه السلام و اعتقادات خودم را عرضه کردم به امام کاظم علیه السلام لذا حضرت فرمودند همه ی کار های شما درست و صحیح است ولی یک کار شما درست نیست صفوان گفت کدام کار من درست نیست ؟ حضرت فرمود چون شتر های خود را به هارون کرایه داده ای و شما راضی هستی که هارون تمام حکومتش باقی بماند که شتر های تو را برگرداند صفوان گفت بله ؛ لذا فرمودند بله همین می شود اعانه به ظلم بنابراین این روایت ،مصداق روایت طمعا نیز می باشد چون می خواهد پولش برسد و شتر هایش برگردد لذا از همانجا صفوان تصمیم گرفت و رفت شتر هایش را پس گرفت .
منابع
۱_سوره مبارکه بقره آیه ۸۵
۲_ سوره مبارکه بقره آیه ۸۵
۳_ سوره مبارکه بقره آیه ۸۵
۴_ سوره مبارکه بقره آیه ۸۵
۵_سوره مبارکه بقره آیه ۸۵
۶_ سوره مبارکه مائده آیه ۲
۷_ سوره مبارکه مائده آیه ۲
۸_سوره مبارکه مائده آیه ۲
۹_سفینه البحار ج ۳ ص ۲۷۱،۲۷۲
۱۰_سفینه البحار ج ۳ ص ۲۷۲ ،بحار الانوار ج ۷۲ ص۳۷۲ ح۱۷
