بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

إِنَّ الَّذینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ الْبَیِّناتِ وَ الْهُدى‏ مِنْ بَعْدِ ما بَیَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِی الْکِتابِ أُولئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَ یَلْعَنُهُمُ اللاَّعِنُونَ (۱۵۹) إِلاَّ الَّذینَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَیَّنُوا فَأُولئِکَ أَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحیمُ (۱۶۰) إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ لَعْنَهُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَهِ وَ النَّاسِ أَجْمَعینَ (۱۶۱) خالِدینَ فیها لا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ (۱۶۲) 

یقیناً کسانى که آنچه را ما از دلایل آشکار و [وسیله‏] هدایت نازل کردیم، پس از آنکه همه آن را در کتاب [تورات و انجیل‏] براى مردم روشن ساختیم، پنهان مى‏کنند [تا مردم به قرآن و پیامبر ایمان نیاورند] خدا لعنتشان مى‏کند، و لعنت کنندگان هم لعنتشان مى‏کنند. (۱۵۹) مگر کسانى که توبه کردند، و [مفاسد خود را] اصلاح نمودند، و [آنچه را پنهان کرده بودند] براى مردم روشن ساختند، پس توبه آنان را مى‏پذیرم؛ زیرا من بسیار توبه‏پذیر و مهربانم. (۱۶۰) قطعاً کسانى که کافر شدند، و در حال کفر از دنیا رفتند، لعنت خدا و فرشتگان و همه مردم بر آنان است. (۱۶۱) در آن لعنت جاودانه‏اند نه عذاب از آنان سبک شود، و نه مهلتشان دهند [تا عذر خواهى کنند]. (۱۶۲)

تفسیر سوره مبارکه بقره – آیه  ۱۶۱

 و فرجام عذاب‏ آلود کافران‏ و لعن کافران 

حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ یدالله رضوانی

«أَعُوذُ بِاللَّهِ السَّمِیعِ الْعَلِیمِ مِنَ الشَّیْطَانِ اللَّعینِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم‏ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ وَ صَلَّی اللهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرینَ وَ اللَّعنَهُ الدَّائِمَهُ عَلَی أعْدائِهِمْ مِنَ الآنِ إلِی قِیامِ یَومِ الدِّینِ».

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

إِنَّ الَّذینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ الْبَیِّناتِ وَ الْهُدى‏ مِنْ بَعْدِ ما بَیَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِی الْکِتابِ أُولئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَ یَلْعَنُهُمُ اللاَّعِنُونَ (۱۵۹) إِلاَّ الَّذینَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَیَّنُوا فَأُولئِکَ أَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحیمُ (۱۶۰) إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ لَعْنَهُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَهِ وَ النَّاسِ أَجْمَعینَ (۱۶۱) خالِدینَ فیها لا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ (۱۶۲) 

یقیناً کسانى که آنچه را ما از دلایل آشکار و [وسیله‏] هدایت نازل کردیم، پس از آنکه همه آن را در کتاب [تورات و انجیل‏] براى مردم روشن ساختیم، پنهان مى‏کنند [تا مردم به قرآن و پیامبر ایمان نیاورند] خدا لعنتشان مى‏کند، و لعنت کنندگان هم لعنتشان مى‏کنند. (۱۵۹) مگر کسانى که توبه کردند، و [مفاسد خود را] اصلاح نمودند، و [آنچه را پنهان کرده بودند] براى مردم روشن ساختند، پس توبه آنان را مى‏پذیرم؛ زیرا من بسیار توبه‏پذیر و مهربانم. (۱۶۰) قطعاً کسانى که کافر شدند، و در حال کفر از دنیا رفتند، لعنت خدا و فرشتگان و همه مردم بر آنان است. (۱۶۱) در آن لعنت جاودانه‏اند نه عذاب از آنان سبک شود، و نه مهلتشان دهند [تا عذر خواهى کنند]. (۱۶۲)

 

 

إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ لَعْنَهُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَهِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ‌ ۱

 

اظهار و تبیین در برابر کتمان

در بحث توبه‌ای که در آیه ۱۶۰ آمده، کلمه توبه یعنی ندامت و پشیمانی از کار خود، «وَ أَصْلَحُوا» ۲ یعنی کار صالح انجام دهید ،«وَ بَیَّنُوا» یعنی  حجج الهی را بیان کنید و بیان آن به خاطر کتمان ذکر شده لذا در مقابل آن بیان و تبیین قرار دارد ، در آیه بعدی که می‌فرماید :«إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ماتُوا» واقعا کسانی که کافر هستند و مرده‌اند، کفار می مانند.

مرگ در حالت کفر

جمله «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ» یعنی کافر از دنیا رفتند واو حالیه یعنی درحالی‌که آن‌ها کفر ورزیدند «أُولئِکَ عَلَیْهِمْ لَعْنَهُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَهِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ‌» مسلما در این آیه کسانی توبه کردند و اصلاح نمودند و همچنین بیان ما انزل الله انجام دادند، آن‌ها از لحاظ حکمی، از این حکم خارج شدند چون موضوعی ندارد.

استثنا شدن افراد توبه‌کننده

برای افراد توبه کننده یک استثنا آمد «إِلَّا الَّذِینَ تَابُوا» ۳ مگر کسانی که توبه کردند ، کسانی که قبل از مرگشان نتوانند توبه کنند و به حال کفر از دنیا برود، آنها مورد لعن قرار می‌گیرد ،«عَلَیْهِمْ لَعْنَهُ اللَّهِ» یعنی مورد لعن ملائکه و حتی مردم قرار می‌گیرند.

لعنت مردمان بر افراد کافر

ممکن است یک سوال مطرح شود که کفار بخشی از مردم هستند و کلمه الناس شامل آن‌ها نیز می‌شود پس حکم آن چگونه می‌باشد؟ در جواب باید گفت مشکلی ندارد او مورد لعن همگان قرار می‌گیرد ولو آن‌ها لعن نکنند، مسلما لعنت خدا برای همه آن‌ها خواهد بود؛ این نکته جالب و قابل توجهی می‌باشد.

عاقبت بیداری بعد از مرگ

البته مسلم بدانید زمانی که ما بمیریم، بیدار خواهیم شد«فَإِذَا مَاتُوا اِنْتَبَهُوا»۳ منتهی این بیداری ما فایده‌ای نخواهد داشت لذا این را بدانیم که همه ما در زمان مرگ خود از گناهان و کفری که ورزیده‌ایم، پشیمان می‌شویم اما این ندامت بی فایده است چرا؟ چون نتیجه ندارد و مورد قبول حضرت حق قرار نمی‌گیرد‌.

شرط قبول توبه از گناهکاران

در آیه شریفه«وَلَیْسَتِ التَّوْبَهُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئَاتِ حَتَّىٰ إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ وَلَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَهُمْ کُفَّارٌ ۚ أُولَٰئِکَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا» ۴ می‌فرماید کسانی که دائما سیئه انجام می‌دهند، توبه آن‌ها نفعی ندارد تا آن جایی که بر یکی از آن‌ها مرگ فرا برسد، در آن زمان می‌گویند توبه کردیم اما خداوند آن را قبول نمی‌کند چون نمی‌تواند بازگردد و اختیاری ندارد.

علت عدم قبول توبه فرعون

آنها میگویند :«قَالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ» خدایا من اکنون توبه کردم «وَلَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَهُمْ کُفَّارٌ» درحالی‌که به بستر مرگ افتاده و به حالت کفر می‌میرد «وَلَیْسَتِ التَّوْبَهُ لِلَّذِینَ» نفعی برای آن‌ها ندارد ، همچنین در آیه دیگری می‌فرماید: «آلْآنَ وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَکُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ»۵ درحالی‌که پیش از این نافرمانی می‌کردید و توبه نکردید ، این را به فرعون فرموده است .

آگاهی فرعون به شرک خود

فرعون می‌دانست خدایی وجود دارد اما می‌گفت من خدا هستم دانسته خودش رد شریک خدا قرار می‌داد، بدتر از حالتی که کفر بورزد، شرک می‌ورزید لذا زمانی که توبه کردند خداوند آن را نپذیرفت «آلْآنَ وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْل» قبلا باید توبه می‌کردید اما نکردید.

استفاده از کلمه اجمعین و تاکید

غیر از این آیات داریم و کلمه «أَجْمَعِینَ‌» در آن آورده شده مانند همین آیه «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ لَعْنَهُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَهِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ‌» که اجمعین قید تاکید دارد و اشاره به لعنت همگان دارد و به اشکال آن نیز پاسخ دادیم ، تاکید بر این دارد که حکم، شامل عموم مردم می‌شود.

اخباری نبودن لعنت خداوند

کفاری که در عموم مردم هستند نیز لعن می‌کنند؟ خیر؛  مسلما لعنت همه برای آن فرد خواهد بود و در فضای لعنت بر همان فرد مصداق پیدا خواهد کرد ، عرض کردیم که مفاد آیه قبل اخباری بوده «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ لَعْنَهُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَهِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ‌» اما در این آیه بحث اخبار نیست ، آنجا بحث اخبار لعن خدا و لاعنین اما در اینجا هدف، انشاء می‌باشد یعنی لعنت خداوند بر آن‌ها باد!

بحث انشای لعنت بر کفار

آیه قبلی که لعنت خدا و لاعنین را گفت، آن متفاوت بود اما در اینجا می فرماید: «إنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ لَعْنَهُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَهِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ‌» انشا می‌کند و می‌گوید لعنت خدا بر آن‌ها باد ، زمانی که در مقام انشا باشد حتی کسانی که کافر هستند، لعنت خود آن‌ها را ما برای کافران دیگر مطالبه می‌کنیم.

طرد و تبعید از رحمت الهی

ثانیا لعنی که در اینجا وجود دارد به معنای طرد و تبعید از رحمت حق است چه در این آیه که در مقام انشا قرار دارد «عَلَیْهِمْ لَعْنَهُ اللَّهِ» چه در جایی که اخبار بود ، عمده مطلب آن می‌باشد که در قیامت این بحث مطرح می‌شود و مسلما لعنت در قیامت را بیان می‌کند لذا «عَلَیْهِمْ لَعْنَهُ اللَّهِ» چرا؟ چون رحمت خداوند در این دنیا برای کفار نیز وسعت دارد.

لعنت کافران بر یک‌دیگر

با توجه به اینکه رحمت الهی در این دنیا برای کفار نیز می‌رسد، بحث لعنت برای روز قیامت خواهد بود ، روز قیامت روزی است که کفار هم یک‌دیگر را لعنت می‌کنند «بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَ یَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضاً» ۶ باعث گمراهی من تو هستی، خدا تو را لعنت کند!

منظور از تاکید با کلمه الناس

لذا مرحوم طیب اصفهانی درباره این بحث می‌فرماید اینکه فرمود:«الناس» ، لعنت همه مردم را گفت، شاید توجه به قیامت دارد و اینکه بعضی از کفار برخی دیگر را لعنت می‌کنند ، خود کفر به معنای سُتر است ،لذا  «کفر ای ستر» اینجا در واقع خوی زشت و صفات رذیله‌ای می‌باشد که انسان در اینجا دارد و یکی از آن‌ها کفر است و این صفت مورد مذمت عقلا قرار می‌گیرد.

مذمت عقلا درباره ظالمان

عقلا همیشه آدم‌هایی را که اینگونه باشند را مذمت می‌کنند، این مذمت برای چه کاری انجام می‌شود؟ به خدا و نفس یا به مردم ظلم می‌کنند مانند بخل، کبر، حسد و حقد ، اگر کسی این موارد را ابراز کرد به طرف مقابلش ظلم کرده است اگر ظلم به طرف مقابل را انجام داد دائما مورد مذمت عقلا قرار خواهد گرفت.

خلود در جهنم یا لعنت؟

آیه بعد می‌فرماید :«خَالِدِینَ فِیهَا ۖ لَا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلَا هُمْ یُنْظَرُونَ»۷ بگوییم خلود در جهنم یا در لعنت؟ برخی از افراد گفته‌اند که ضمیر فیها به لعنت اشاره دارد و برخی معتقدند، مراد خلود در جهنم می‌باشد ، در هر صورت خلود دارند یا در لعنت یا در جهنم به طوری که «لَا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ» عذاب آن‌ها را کاهش نمی‌دهند.

عذاب جهنم و خلود در آن

به‌گونه‌ای نیست که این عذاب جهنم در روز قیامت کاهش یابد و به فرد استراحت بدهند، خلود به همین‌ معنا خواهد بود و استمرار در آن تام است یعنی هیچگاه عذاب متوقف نمی‌شود ، وقفه‌ای ندارد و فروکش نمی‌کند ،لذا عبارت  «لَا یُخَفَّفُ» یعنی مدتی از عذاب و رنج شما کاهش یابد چنین چیزی نیست.

نوع عذاب جهنم در قیامت

در آیه دیگری می‌فرماید :«جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُودًا غَیْرَهَا لِیَذُوقُوا الْعَذَابَ» ۸ جسم آن‌ها به‌گونه‌ای قرار می‌گیرد که در آن دنیا خاکستر نمی‌شود و به اتمام برسد ، اگر در این دنیا ما آتش بگیریم، در مدت کوتاهی تهی می‌شویم یعنی کالبد ما از جان تهی می‌شود لکن در آن دنیا اینگونه نیست و تهی نمی‌شویم ، امکان فرار و تهی شدن برای جسم ما وجود ندارد.

مهلت ندادن به عذاب کافران

جمله «وَلَا هُمْ یُنْظَرُونَ» یعنی به آن‌ها مهلتی نمی‌دهند و کسی به آن‌ها نظر نمی‌کند؛ اینگونه نیست که به آن‌ها نظری شود و در عذاب آن‌ها وقفه‌ای رخ دهد ، «وَلَا هُمْ یُنْظَرُونَ» یعنی موردتوجه قرار نمی‌گیرند «أُولَٰئِکَ لَا خَلَاقَ لَهُمْ فِی الْآخِرَهِ وَلَا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَلَا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَهِ» ۹ خدا در روز قیامت به آن‌ها نظر نکرده و با آن‌ها صحبت نمی کند یعنی خدا در روز قیامت به آن‌ها اعتنایی نمی‌کند ، اگر رحمت قطع شد و مورد لعن خدا قرار گرفتند، خدا به آن‌ها توجهی نخواهد کرد.

منابع 

۱_سوره بقره ۱۶۱

۲_ سوره بقره آیه ۱۶۰

۲_سوره بقره آیه ۱۶۰

۳_ بحارالانوار جلد ۵۵ ص ۱۲

۴_سوره نسا آیه ۱۸

۵_ سوره یونس آیه ۹۱

۶_سوره عنکبوت آیه ۲۵

۷_سوره بقره آیه ۱۶۲

۸_سوره نسا آیه ۵۶

۹_سوره آل عمران آیه ۷۷