بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

 بَلى‏ مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ (۱۱۲) وَ قالَتِ الْیَهُودُ لَیْسَتِ النَّصارى‏ عَلى‏ شَیْ‏ءٍ وَ قالَتِ النَّصارى‏ لَیْسَتِ الْیَهُودُ عَلى‏ شَیْ‏ءٍ وَ هُمْ یَتْلُونَ الْکِتابَ کَذلِکَ قالَ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ فَاللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ فیما کانُوا فیهِ یَخْتَلِفُونَ (۱۱۳)  وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أَنْ یُذْکَرَ فیهَا اسْمُهُ وَ سَعى‏ فی‏ خَرابِها أُولئِکَ ما کانَ لَهُمْ أَنْ یَدْخُلُوها إِلاَّ خائِفینَ لَهُمْ فِی الدُّنْیا خِزْیٌ وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَهِ عَذابٌ عَظیمٌ (۱۱۴)

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

 آرى، کسانى که همه وجود خود را تسلیم خدا کنند در حالى که نیکوکارند، براى آنان نزد پروردگارشان پاداشى شایسته و مناسب است، نه بیمى بر آنان است و نه اندوهگین مى‏شوند. (۱۱۲)  ویهودیان گفتند: نصرانى‏ها بر آیین و روش درستى نیستند و نصرانى‏ها گفتند: یهودیان بر آیین و روش درستى نیستند، در حالى که همه آنان کتاب [آسمانى‏] را مى‏خوانند [که هر دو آیین در زمان مخصوص به خود درست و بر حق بوده‏] کسانى که نادانند [هم چون مشرکان‏] سخنى مانند سخن آنان [درباره آیین مسلمانان‏] گفتند؛ پس خدا روز قیامت در میان آنان درباره آنچه با هم اختلاف مى‏کردند، داورى مى‏کند. (۱۱۳) و چه کسانى ستمکارتر از کسانى مى‏باشند که از بردن نام خدا در مساجد خدا جلوگیرى کردند، و در خرابى آنها کوشیدند؟ آنان را شایسته نیست که در آن [مراکز عبادت‏] درآیند، جز در حال ترس [از عدالت و انتقام خدا]. براى آنان در دنیا خوارى و زبونى است و در آخرت عذابى بزرگ است. (۱۱۴)

 

تفسیر سوره مبارکه بقره – آیه  ۱۱۵

حضور خداوند در همه جا‏ و همه مکانها 

حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ یدالله رضوانی

«أَعُوذُ بِاللَّهِ السَّمِیعِ الْعَلِیمِ مِنَ الشَّیْطَانِ اللَّعینِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم‏ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ وَ صَلَّی اللهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرینَ وَ اللَّعنَهُ الدَّائِمَهُ عَلَی أعْدائِهِمْ مِنَ الآنِ إلِی قِیامِ یَومِ الدِّینِ».

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

 بَلى‏ مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ (۱۱۲) وَ قالَتِ الْیَهُودُ لَیْسَتِ النَّصارى‏ عَلى‏ شَیْ‏ءٍ وَ قالَتِ النَّصارى‏ لَیْسَتِ الْیَهُودُ عَلى‏ شَیْ‏ءٍ وَ هُمْ یَتْلُونَ الْکِتابَ کَذلِکَ قالَ الَّذینَ لا یَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ فَاللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ فیما کانُوا فیهِ یَخْتَلِفُونَ (۱۱۳)  وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أَنْ یُذْکَرَ فیهَا اسْمُهُ وَ سَعى‏ فی‏ خَرابِها أُولئِکَ ما کانَ لَهُمْ أَنْ یَدْخُلُوها إِلاَّ خائِفینَ لَهُمْ فِی الدُّنْیا خِزْیٌ وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَهِ عَذابٌ عَظیمٌ (۱۱۴)  وَ لِلَّـهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّـهِ إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَلِیمٌ ۱

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

 آرى، کسانى که همه وجود خود را تسلیم خدا کنند در حالى که نیکوکارند، براى آنان نزد پروردگارشان پاداشى شایسته و مناسب است، نه بیمى بر آنان است و نه اندوهگین مى‏شوند. (۱۱۲)  ویهودیان گفتند: نصرانى‏ها بر آیین و روش درستى نیستند و نصرانى‏ها گفتند: یهودیان بر آیین و روش درستى نیستند، در حالى که همه آنان کتاب [آسمانى‏] را مى‏خوانند [که هر دو آیین در زمان مخصوص به خود درست و بر حق بوده‏] کسانى که نادانند [هم چون مشرکان‏] سخنى مانند سخن آنان [درباره آیین مسلمانان‏] گفتند؛ پس خدا روز قیامت در میان آنان درباره آنچه با هم اختلاف مى‏کردند، داورى مى‏کند. (۱۱۳) و چه کسانى ستمکارتر از کسانى مى‏باشند که از بردن نام خدا در مساجد خدا جلوگیرى کردند، و در خرابى آنها کوشیدند؟ آنان را شایسته نیست که در آن [مراکز عبادت‏] درآیند، جز در حال ترس [از عدالت و انتقام خدا]. براى آنان در دنیا خوارى و زبونى است و در آخرت عذابى بزرگ است. (۱۱۴)

وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّـهِ أَنْ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ وَ سَعى‏ فِی خَرابِها أُولئِکَ ما کانَ لَهُمْ أَنْ یَدْخُلُوها إِلاَّ خائِفِینَ لَهُمْ فِی الدُّنْیا خِزْیٌ وَ لَهُمْ فِی الْآخِرَهِ عَذابٌ عَظِیمٌ ۱ وَ لِلَّـهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّـهِ إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَلِیمٌ ۱

جلوگیری از ورود کفار به مسجد

در ذیل ایه صد و چهاردهم سوره مبارکه بقره بحث درباره این بود که فرمودند :« ما کانَ لَهُمْ أَنْ یَدْخُلُوها إِلاَّ خائِفِینَ»۲ یعنی آنها حق ورود به مسجد را ندارند و همچنین مورد بحث این است  جمله «أَنْ یَدْخُلُوها إِلاَّ خائِفِینَ» که یعنی  نباید کفار  داخل مساجد شوند و دخول کفار به مساجد حرام شده و باید از دخول آنها به مساجد جلوگیری شود .

دلیل منع ورود کفار به مسجد

 جلوگیری از دخول کفار به مساجد تکلیف ما می باشد چون کفار  نجس می باشند و حق نداریم شئ نجس را داخل مسجد ببریم به دلیل اینکه هتک حرمت مسجد می باشد و چیزی که باعث هتک حرمت مسجد شود باید از ورود آن به مسجد جلوگیری شود ، حتی میتی که غسل نداده اند را جایز نیست وارد مسجد کنیم .

عمومیت منع ورود کفار به مساجد

لذا خداوند متعال فرموده :«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ فَلا یَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرامَ»۳ و اینکه فرموده «الْمَسْجِدَ الْحَرامَ» از این باب می باشد که مسجد الحرام مصداق اکمل و کامل مسجد می باشد ، بنابراین تمام مساجد همین حکم را دارند و به گونه ای است که کسی حق ورود نجاست به آنها را ندارد و کفار هم حق ورود ندارند لذا باید از ورود انها به مسجد جلوگیری کنیم.

بلیط فروشی و ورود کفار به مساجد

پس جمیع مساجد شامل این حکم می شوند لکن متاسفانه در این زمان معاصر در بسیاری از مساجد بلیط می فروشند و کفار به عنوان توریست  داخل مساجد می شوند مانند اینکه وارد مسجد امام می شوند که آن را ببینند در حالی که نباید وارد شوند .

بیان وظیفه مسلمانان

از باب نهی از منکر و اینکه  هتک حرمت می شود این مطلب را بیان می کنند که رفع ظلم است  و بدترین ظلم را طبق آیه شریفه مذکور این است که کاری کنیم مسجد از آن واقعیت خودش خارج شود ، لذا فرمود :«وَ مَنْ أَظْلَمُ»۴ یعنی ظالم ترین افراد کسانی هستند که مساجد را خراب کنند و مساجد را پایگاه توریست های کفار و مشرکین کنند لذا از نظر فرع فقهی وظیفه همه ی ما این است که جلوگیری کنیم از اینکه آنها وارد مساجد شوند.

معنای جمله «إِلاَّ خائِفِینَ»

جمله «إِلاَّ خائِفِینَ» که در این آیه  می فرماید یعنی غفلتا اگر بعضی اشخاص داخل در مسجد شدند در کمال خوف و ترس  هستند یا به بیان دیگر این جمله اشاره دارد به کسانی که با کمال خوف و ترس وارد مسجد میشوند که مثلا انها را بیرون نکند .

عاقبت ظلم و خراب کردن مساجد

در ادامه آیه می فرماید :« لَهُمْ فِی الدُّنْیا خِزْیٌ»۵ یعنی در دنیا برای آنها خواری می باشد ، خواری یعنی کسی که آنقدر بدبخت می شود که در برابر دیگران به ذلت و نکبت می افتد وهمچنین یکی از عقوبت ها و آثار ظلم «خِزْی» و خار شدن انسان در برابر خلق خداوند  است و بدترین ظلم در این ایه   منظور می باشد که  مساجد و اماکن مقدس را خراب کنند .

شدیدترین ظلم نسبت به مساجد

برای خراب نمودن مسجد سه مصداق ذکر کردیم:«اول منهدم کردن ،دوم مانع شدن از ذکر خداوند و سوم اینکه مساجد مکانی شود برای اعمال لهو و لعب و حرام و کار هایی که حتی در مکان های دیگر نباید انجام دهیم ولی در مسجد آن را مرتکب می شویم و این مورد سوم أشد و بدترین انحاء ظلم است بنابراین شدیدترین نحوه ظلم در آنچه که انسان دارد ،ظلمی می باشد که  کسی نسبت به خرابی مساجد  کوشش و سعی داشته باشد .

خرابی مساجد موجب تحقیر مسلمین

 به بیان دیگر منع ،اخراج و طرد مسلمین از مراکز مقدس بدترین ظلم است به جهت اینکه باعث تحقیر مسلمانان می شود لذا ببینید در مسجد الاقصی هم همین کار را می کنند ،وقتی مسلمانان قصد ورود به مسجد را دارند ،جلوگیری و تحقیر می کنند و حتی آنها را می کشند و رحمی به مسلمانان نمی کنند لذا اشد ظلم ها دارند .

بیان عذاب دنیوی و اخروی

پس از نظر دنیایی عقوبت سختی برای تخریب کنندگان مسجد می باشد که فرمود:« لَهُمْ فِی الدُّنْیا خِزْیٌ» یعنی نحوه ای از خوار و ذلیل شدن آنها را به دنبال خواهد داشت و عذاب های اخرتی هم برای انها بسیار عظمت دارد لذا در آخر آیه فرمود:« لَهُمْ فِی الْآخِرَهِ عَذابٌ عَظِیمٌ».

بزرگترین عذاب اخروی

 بزرگترین عذاب آخرتی برای کسانی که عذاب می شوند طبق فرموده خداوند در قران کریم این است که خداوند نسبت به آنها بی اعتنایی می کند لذا  فرموده است:«قالَ اخْسَؤُا فِیها وَ لا تُکَلِّمُونِ»۶ به این تعبیر فرموده :«قالَ اخْسَؤُا» که یعنی بروید و گم شوید در آتش و «لا تُکَلِّمُونِ»  یعنی حرف نزنید و خفه شوید .

محجوبیت و عذاب بندگان در آخرت

 یا در آیه دیگر خداوند متعال فرموده:«کَلاَّ إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ یَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ»۷ یعنی آنها از ملاقات حضرت پروردگار محجوب هستند و نمیگذارند سمت خداوند بیایند لذا  بدترین و بزرگترین عذاب بی اعتنایی خداوند تبارک و تعالی و عدم ملاقات انها با حضرت حق در روز قیامت است .

مثال دنیوی بی اعتنایی

به بیان دیگر هر کاری انجام دهد بزرگتر به او محل نگذارد ،مثلا شخصی به شهر یا کشوری بیاید اما هیچ کسی به او اعتنایی نکند و  دنبال رئیس آن کشور یا شهر بگردد لکن اجازه ورود به او ندهند و همگی در انجا او را خوار و خفیف می کنند .

در بیان نهی از منکر

آنچه که مسلم می باشد بر ما هم از لحاظ امر به معروف و نهی از منکر و هم از این جهت که انکار منکر کنیم  ،یعنی اگر گناه یا منکری در حال انجام است از آن جلوگیری کنیم و آن مراتبی که در بحث امر به معروف و نهی از منکر برای انکار منکر است و الا نهی از منکر یعنی با زبان کسی را از منکر و گناهی بازداشتن لکن بحث اینکه شخصی که آمر یا ناهی می باشد باید علو یا استعلاء داشته باشد در اینجا از این جهت است که :«انما المومنون بعضهم الاولیاء بعض».

عدم مراتب در نهی از منکر

اما این که بعضا می گویند نهی از منکر مراتب دارد ،اینگونه نیست بلکه نهی از منکر مراتب ندارد و مرتبه نهی از منکر لسان و زبان می باشد .

بیان مراتب نهی از منکر

 اما انکار منکر یا به زبان است که شخص را نهی کنیم از گناهی که مرتکب می شود یا با اشاره است مانند اینکه شما در کوچه گذر می کنید یک اشاره به جوان کنید به نامحرم نگاه نمی کند ولی یک زمان باید صدایی هم ساطع کنید و زبان خود را بچرخانید و بگویید یا یک زمان شخص دست بردار نیست مانند اینکه یک کسی را در کوچه می زنند لذا یک تشر به آنها میزنید ادامه نمی دهند و دست نگه می دارند  اما یک زمان باید پس گردنی هم به آنها بزنید تا دست بردارند و الا دست بردار نیستند بنابراین یعنی گناهی در حال انجام است و  برای اینکه ان گناهکار را از این گناه بازدارید ، مراتبی دارد .

شرط بودن تاثیر و تشخیص

در امر به معروف و نهی از منکر اجمالا یک شرط را گفته اند که آن شرط تاثیر است اما تأثیر متوقف بر تشخیص می باشد که شخصی که آمر به معروف و ناهی از منکر می شود تشخیص دهد که آیا اثر دارد یا خیر؟

احتیاط در انجام امر به معروف

لکن احتیاط بر این است که بالاخره امر به معروف و نهی از منکر را انجام دهد چون ممکن است اثر داشته باشد یا به بیان دیگر چون احتمال اثر وجود دارد و گردن ما تکلیف می باشد اشتغال یقینی دارد که اشتغال یقینی برائت یقینی می خواهد و اینها مطالبی است که از فقهی و اصولی بر آن بار می شود .

آیه بعدی

 درآیه بعدی خداوند متعال می فرماید:«وَ لِلَّـهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّـهِ إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَلِیمٌ» ۸

مراد از «الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ»

در کلمه «لِلَّـهِ» لام ملکیت است یعنی همه عالم برای خداوند می باشد لذا در کره زمین اگر حساب کنیم دو قسمت بیشتر نیست که مشرق و مغرب است ،یعنی از سمتی که آفتاب خورشید طلوع می کند بر کره زمین را مشرق گویند و ان سمتی که غروب می کند را مغرب گویند لکن فقط دو نقطه روی کره زمین وجود دارد که شمال و جنوب نام دارد و الا «الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ» یعنی همه ی عالم .

دلیل بیان خداوند از مشرق و مغرب

خداوند متعال به این دلیل اینگونه بیان کرده ، تا همه جهات را برای ملکیت خودش اختصاص دهد یا در آیه آیه دیگر خداوند متعال می فرماید :«رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ»۹ یا اینکه می فرماید :« وَ رَبُّ الْمَشارِقِ»۱۰ یعنی همه ی آنچه که در عالم وجود دارد برای خداوند است .

 بیان فرع فقهی در آیه

در ادامه آیه خداوند متعال می فرماید :«فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّـهِ » یعنی به هر سمتی که در این عالم شما نظر کنید «فَثَمَّ وَجْهُ اللَّـهِ » ،از نظر فرع فقهی هم این استفاده می شود که شما در نمازهای واجب در حالی که قادر به استقبال نیستید مانند اینکه در جنگ هستید یا در مکانی هستید که برای شما مقدور نیست حتما به سمت قبله نماز بخوانید بنابراین به هر سمتی که نماز بخوانید مورد قبول است الا اینکه بتوانید به چهار جهت نماز بخوانید.

عدم وجوب استقبال در نماز مستحبی

در نماز های مستحبی آنچه که مسلم می باشد و همه مراجع و مجتهدین بر آن فتوا داده اند ،در نماز های مستحبی استقبال لازم نیست لذا این مسائل را در جبهه به ما یاد داده بودند مثلا شب ها که می خواستند نیروها را جابجا کنند و در راه بودیم ،داخل اتوبوس خوابمان نمیبرد چون جوان بودیم ،به ما یاد داده بودند که در اتوبوس نماز شب ،نوافل یا نماز امام زمان عجل الله  بخوانیم لذا در چنین زمانی احتیاجی به قبله نیست ،الان هم همینطور است مثلا شما امشب میخواهید سمت مشهد راه بیفتید ، نصف شب در راه هستید و رانندگی می کنید  یا در اتوبوس و قطار نشسته اید نماز شب را میخوانید و اشکالی ندارد .

وجوب استقبال در شرایط اختیاری

یک زمان تکلیفی ندارید و قصد نماز خواندن دارید ولی یک زمان نذر دارید یا قسم میخورید و با خداوند عهد می بندید مثلا اگر فلان کارم درست شود نماز شب بخوانم لذا نماز شبی که میخواهید بخوانید استقبال می خواهد ؟ بلکه اگر در زمان اختیار باشد و شما خواستید در مقام اختیار نماز بخوانید باید نماز را با همه شرایط و مستحبات به جا آورید که یکی از شرایط استقبال است .

استقبال قبله در ضرورت و اختیار

لکن نماز بدون طهارت نماز نیست اما بیان نشده که نماز بدون استقبال نماز نیست یا نماز بدون حمد نماز نیست ،یعنی نماز باید حتما طهارت و حمد  داشته باشد ولی این شرایط دیگری که گفته شده در مقام اختیار است و در مقام ضرورت یا مقامی که انسان نمی تواند حتما این شرایط را رعایت نماید ،اشکالی ندارد .

اقامه نماز در قطار و اتوبوس

 حتی بعضی از آقایان هستند که میگویند اگر خواستید نماز صبح اقامه کنید ولی  اتوبوس و قطار توقف نمی کند و برای توقف اختیار با شما نیست باید نماز را بخوانید ،اگر می توانید جهت قبله را رعایت کنید که می فرماید:« شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ»۱۱ یعنی به سمت قبله ،نه  اینکه دقیقا جهت به سمت قبله باشد اما اگر اینگونه نشد باید در حد مقدور قبله را مراعات کرد .

منابع

۱_ سوره مبارکه بقره آیه ۱۱۵

۲_ سوره مبارکه بقره آیه ۱۱۴

۳_ سوره مبارکه توبه آیه ۲۸

۴_ سوره مبارکه بقره آیه ۱۱۴

۵_ سوره مبارکه بقره آیه ۱۱۴

۶_ سوره مبارکه مومنون آیه ۱۰۸

۷_ سوره مبارکه مطففین آیه ۱۵

۸_ سوره مبارکه بقره آیه ۱۱۵

۹_ سوره مبارکه الرحمن آیه ۱۷

۱۰_ سوره مبارکه صافات آیه ۵

۱۱_ سوره مبارکه بقره آیه ۱۴۹