و [یاد کنید] هنگامى که ما این خانه [کعبه] را براى همه مردم محل گردهمایى و جاى امن وامان قرار دادیم، و [فرمان دادیم:] از مقام ابراهیم جایگاهى براى نماز انتخاب کنید. و به ابراهیم و اسماعیل سفارش کردیم که: خانهام را براى طواف کنندگان و اعتکافکنندگان و رکوع کنندگان وسجدهگذاران [از هر آلودگى ظاهرى و باطنى] پاکیزه کنید. (۱۲۵) و [یاد کنید] آن گاه که ابراهیم گفت: پروردگارا! این [مکان] را شهرى امن قرار ده و اهلش را آنان که به خدا و روز قیامت ایمان آوردهاند از هر نوع میوه و محصول روزى بخش. خدا فرمود: [دعایت را درباره مؤمنان اجابت کردم، ولى] هر که کفر ورزد بهره اندکى به او خواهم داد، سپس او را به عذاب آتش مىکشانم و آن بد بازگشت گاهى است. (۱۲۶) و [یاد کنید] زمانى که ابراهیم و اسماعیل پایههاى خانه کعبه را بالا مىبردند [و به پیشگاه حق مىگفتند:] پروردگارا! [این عمل را] از ما بپذیر که تو شنوا و دانایى، (۱۲۷) پروردگارا! ما را تسلیم فرمان خود قرار ده! و از دودمان ما، امتى که تسلیم فرمانت باشند، به وجود آور! و طرز عبادتمان را به ما نشان ده و توبه ما را بپذیر، که تو توبهپذیر و مهربانى! (۱۲۸) پروردگارا! در میان آنها پیامبرى از خودشان برانگیز، تا آیات تو را بر آنان بخواند، و آنها را کتاب و حکمت بیاموزد، و پاکیزه کند؛ زیرا تو توانا و حکیمى (و بر این کار، قادرى)!» (۱۲۹)
تفسیر سوره مبارکه بقره – آیه ۱۲۸
دعاهاى پرمحتواى ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام در مورد خود و دودمانشان
و [یاد کنید] هنگامى که ما این خانه [کعبه] را براى همه مردم محل گردهمایى و جاى امن وامان قرار دادیم، و [فرمان دادیم:] از مقام ابراهیم جایگاهى براى نماز انتخاب کنید. و به ابراهیم و اسماعیل سفارش کردیم که: خانهام را براى طواف کنندگان و اعتکافکنندگان و رکوع کنندگان وسجدهگذاران [از هر آلودگى ظاهرى و باطنى] پاکیزه کنید. (۱۲۵) و [یاد کنید] آن گاه که ابراهیم گفت: پروردگارا! این [مکان] را شهرى امن قرار ده و اهلش را آنان که به خدا و روز قیامت ایمان آوردهاند از هر نوع میوه و محصول روزى بخش. خدا فرمود: [دعایت را درباره مؤمنان اجابت کردم، ولى] هر که کفر ورزد بهره اندکى به او خواهم داد، سپس او را به عذاب آتش مىکشانم و آن بد بازگشت گاهى است. (۱۲۶) و [یاد کنید] زمانى که ابراهیم و اسماعیل پایههاى خانه کعبه را بالا مىبردند [و به پیشگاه حق مىگفتند:] پروردگارا! [این عمل را] از ما بپذیر که تو شنوا و دانایى، (۱۲۷) پروردگارا! ما را تسلیم فرمان خود قرار ده! و از دودمان ما، امتى که تسلیم فرمانت باشند، به وجود آور! و طرز عبادتمان را به ما نشان ده و توبه ما را بپذیر، که تو توبهپذیر و مهربانى! (۱۲۸) پروردگارا! در میان آنها پیامبرى از خودشان برانگیز، تا آیات تو را بر آنان بخواند، و آنها را کتاب و حکمت بیاموزد، و پاکیزه کند؛ زیرا تو توانا و حکیمى (و بر این کار، قادرى)!» (۱۲۹)
مراد از کلمه مسلم را در این آیه دیروز توضیح دادیم اما خلاصه و چکیده مطلب آن بر این است که از کلمات جمیع مفسرینی که در باب کلمه مسلم بحث کرده اند ،گفته اند سه چیز مراد از مسلم است و به سه گونه تعبیر کرده اند .
اولین استعمال واژه مسلم
اولین تعبیری که مفسرین دارند بر مراد از مسلم بودن و از کلمه اسلام ،اعتقاد به همه عقاید حقه ای می باشد که ما ادعا داریم ،که این مطلب را شیعه بیان کرده و همچنین ادیان و مذاهب دیگر هم گفته اند که عقاید حقه و آن چیزی که خود آنها اعتقاد دارند ، بنابراین مسلم در اینجا به معنای آن کسی می باشد که اعتقاد کامل به جمیع عقاید حقه دارد .
دومین استعمال واژه مسلم
دومین تعبیری گفته اند که مراد از اسلام خلوص در بندگی و توجه خاص به مبدأ است ،خلوص یعنی نسبت به آنچه که شما انجام می دهید «خالصا لله» و از هر چیز دیگری خالی کنید و خلوص داشته باشید ،لذا شرک نداشته باشید که دیروز آیه «إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی»۲ را در توضیح آن گفتیم .
سومین استعمال واژه مسلم
سومین چیزی که در بین کلمات مفسرین وجود دارد این است که مراد از مسلم و اسلام ، مطلق اطاعت و بندگی می باشد ،یعنی اینکه از ذات حضرت حق اطاعت و بندگی محض داشته باشید .
شمولیت مسلم بر سه معنا
آنچه که به نظر می رسد این است که همه ی این معانی و استعمالات در مسلم وجود دارد و اگر ما واژه ای فارسی بخواهیم مترادف کلمه مسلم بیان کنیم که جمیع این معانی را داشته باشد ،فقط خود واژه مسلم است .
معنای حقیقی واژه مسلم
یعنی مسلم و مسلمان به معنای این است که تمام اعتقاداتش درست باشد ، بندگی کردن ، توجه خاص و خلوص در برابر ذات احدیت داشته باشد و هر عملی انجام می دهد در راه اطاعت و بندگی خداوند باشد ، به بیان دیگر در مقام امتثال که قرار می گیرد ، ممتثل بر اوامر و نواهی حضرت حق باشد .
شروط مسلمان بودن
به نظر بنده مسلم شدن دو چیز را می خواهد : اول توکل میخواهد که ما بتوانیم این سه معنا را در مسلم بیان کنیم ، دوم رضا باید وجود داشته باشد .
معنای واژه توکل
توکل را که دقت نمودیم آنچه که ما میتوانیم بهترین معنا را از توکل به دست آوریم ، بعضا می گویند تکیه گاه خود را خداوند قرار دهید ولی راحت ترین و بهترین واژه ای که در زبان فارسی می توانیم برای آن بگوییم ، توکل و متوکل به کسی گفته می شود که به طرف مقابل اعتماد دارد.
اعتماد و توکل به خداوند
من اگر اعتماد به خداوند داشته باشم ، یعنی هر آنچه که خداوند فرموده و هر راهی که خداوند گفته است را من با آرامش و اطمینان قلب طی کنم که این معنای توکل است .
شرح اطمینان به خداوند
لذا اطمئنان داشته باشم به معنای اینکه دست و پایم نلرزد ،می گوید خداوند فرموده این راه ،راه تو است و راه سعادت تو این راه می باشد ؛ برو ، اما من فکر کنم که از این راه می افتم ،بترسم یا اعتماد نکنم ،لکن اگر اعتماد داشته باشم هیچ ترس و لرزی برای من وجود ندارد و اگر توکل کردم راه را طی می کنم .
مصداق عرفی توکل
گاهی اوقات مثلا شخصی می گوید: شما بیا ،همه چیزت به عهده من و شما اعتماد به آن شخص دارید و مورد اطمینان تو است ،به همین جهت می گویید خیلی خوب میروید و هیچ دلواپسی بر عواقب و آنچه که پیش می آید برای تو ندارد ، چون می دانید از آن زمان و بعد از آن زمان او پشتیبان تو است و برای تو دردسر درست نمی شود .
اهمیت باور و خلوص در اعتقادات
وقتی خداوند فرمود شما مسلمان و تسلیم شوید ، همه آنچه که در اعتقادات باید داشته باشید و تحقیق کنید که به باور برسید و در مقام حضرت مبدأ و احدیت ، نسبت به او آنچه که لازم می باشد ،خلوص و توجه داشته باشید .
کفایت خداوند برای بندگان
پس آنچه که میخواهید ارائه دهید ،فقط در راه اطاعت و بندگی خداوند ارائه دهید و اوامر و نواهی خداوند را سر مشق قرار دهید، لذا آنچه که میخواهید انجام دهید مورد امر باشد و انچه که امر نمی‌دهید مورد نهی باشد ،بنابراین ،این عمل توکل است که «وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّـهِ فَهُوَ حَسْبُهُ»۳ یعنی هر کسی که به خداوند اعتماد کند ، خداوند او را کفایت می کند .
بیان مقام توکل
در همین دنیا این مسائل وجود دارد ،مثلا بزرگی ممکن است کسی به او اعتماد کند ،بعد راهی را طی کند و بعد بخواهند در این راه کسی را صدمه بزنند اما آن بزرگ مانع می شود و می گوید ایشان به بنده اعتماد کرده است و شما نباید در حق او جفا کنید ، این مقام توکل است .
اهمیت واگذاری امور به خداوند
بنابراین مقام توکل یعنی اینکه هر آنچه که شما واگذار می کنید به خدا ، همه چیز را به عهده خداوند بگذارید و آنچه که میخواهید انجام دهید مانند : رفتار ،کردار و گفتارت همگی مطابق دستورات حضرت حق باشد .
شرح مقام رضا
نکته بعدی که لازم می باشد برای اسلام و مسلمین شدن ، مقام رضا است و بنده نمیدانم میان صد مقامی که برای انسان از عالم نطفه که ماده می باشد تا قرب که «عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ» ۴ را شمرده اند ،نمی دانم مقام رضا چندمین آن مقام ها است ولی فکر می کنم بالاتر از مقام هفتاد باشد .
معنای مقام رضا
معنای رضا یعنی آنچه که او میخواهد ، شما راضی باشید و یعنی موافقت دادن و موافقت داشتن همه وجودت ، با همه آنچه که خداوند مقدر کرده است .
اهمیت سازگاری در مقام رضا
کلمه وفق یعنی سازگار شدن و کلمه موافق یعنی سازش دادن ، لذا شما وجود خودت را سازگار کنید و سازش دهید با آن چیزی که خداوند گفته است که این عمل را رضا گویند .
توکل و رضا در اسلام
مقدر الهی بر این می باشد که شما در این راه جهاد کنید و کشته شوید و اگر راضی به قضا و تقدیر الهی باشید ،مقام رضا پیدا می کنید ، بنابراین لازمه اسلام و مسلم بودن را اگر نگوییم جزء آن و دلالت دارد بر آن به دلالت تضمنی ،به دلالت التزامی مسلم است ، لذا به دلالت التزامی اسلام دلالت بر این می کند که شما هم متوکل باشید و هم مرضی باشید .
اولویت راضی بر مرضی
جالب اینجاست که در قران کریم وقتی خداوند می خواهد بندگان را خطاب و رضایت را بیان کند ،نمی فرماید شما مرضی هستید بعدا راضی هستید ،بلکه می فرماید:« راضِیَهً مَرْضِیَّهً » ۵ یعنی شما اول از معبود راضی هستید و آنچه که او برای شما مقدر فرموده است را راضی هستید ، لذا هم مرضی هستید .
اهمیت ترتیب آیات
در حب هم همین را می فرماید که اگر شما محب هستید پس بدانید محبوب هم هستید ، این نکات بسیار ظریفی می باشد که چگونه به این ترتیب بیان می شود که در معانی بیان اگر دقت کنیم اینجا می توانیم نتیجه بگیریم که مقامات کلام را در کجا به صورت حصر و در کجا به صورت اسناد بیان می کنند .
تاثیر تقدم و تاخر در کلام
لذا یکی از موضع هایی که وجود دارد همین مطلب است که مقدم و موخر کردن کلمات برای کلام چه تاثیراتی دارد و چرا خداوند متعال می فرماید :« راضِیَهً مَرْضِیَّهً » و چرا می فرماید :«قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ»۶ بعد به دنبال آن می فرماید:« یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ» و نمی فرماید اگر میخواهید :« یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ» شما محب باشید ، بلکه می فرماید اول گمان بر این دارید که محب خداوند هستید « فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللَّهُ» که مشروط می شود و یا می فرماید:«راضِیَهً مَرْضِیَّهً» که «راضِیَهً» یعنی رضایت داشتن بنده و «مَرْضِیَّهً» راضی بودن معبود از من ،لذا چرا مقدم است ؟ چون مقدمه رضایت خداوند ،رضایت بنده است و وقتی راضی به مقدرات الهی شد ،طبق آنها عمل می کند .
مقدمات مسلمان بودن
بنابراین دو چیز از نظر مقامی مقدمه هستند برای مسلمان شدن و مسلم بودن که این مطلب را حضرت ابراهیم از خداوند درخواست کرده که «رَبَّنا وَ اجْعَلْنا» ،تمام این جعل هایی که بیان فرموده ،همگی جعل های تشریعی و اعتباری است لذا فرمود :«رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَکَ» ۷ یعنی به گونه ای برای قرار ده که ما مسلمان و تسلیم باشیم .
عاقبت کفایت و توکل
آن هم تسلیم در همان سه چیزی که از نظر اعتقاد ،خلوص ، توجه به مبدأ و از لحاظ اطاعت از اوامر و نواهی حضرت حق ،به طوری‌که انسان به خداوند اعتماد و توکل داشته باشد که اگر توکل کرد در نتیجه «فَهُوَ حَسْبُهُ» و اگر اعتماد داشت و اگر خداوند او را کفایت کرد ،می شود نفس مطمئنه ای که خداوند فرمود :«یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ»۸
معنای نفس مطمئنه
این نفس مطمئنه از معنایی که برای توکل کردیم به زیبایی معلوم می شود که اگر کسی آرامش دارد ، چون اعتماد به راهی می کند که خداوند به او گفته است و اگر اعتماد کرد او به مقام رضا می رسد ،در حالی که رضایت به مقدرات الهی دارد و مرضی خداوند هم قرار می گیرد .
مصداق حقیقی مقام توکل و رضا
ائمه اطهار واقعا اسوه اسلام و تسلیم واقعی که مقام توکل و رضا را داشتند ،لذا مصداق «یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ» را می فرمایند که امام حسین علیه السلام هستند چون امتحان ایشان سخترین و بلیه امام حسین علیه السلام ،بلیه ای بود که هر کسی مرد آن نبود تا بتواند در برابر آنچه که خداوند مقدر فرموده است ،سر بنهد و چشم گوید و بگوید باید کشته شوید «قتیلا» می فرماید: «رضا لرضاک» ، خداوند می فرماید باید همه خانواده تو اسیر شوند که این شوخی نبود ، چون فقط کشته شدن ایشان نبود، بلکه باید زن و دختران به اسیری بروند .
اسارت خانواده سید الشهداء(ع)
آن زمان اگر کسی در جنگ مغلوب میشد ،زنان آنها غنیمت می شدند و مال آنها هم غارت می شد ، لذا چیزی که حضرت سجاد علیه السلام در جواب اینکه کجا به شما خیلی سخت گذشت و در جواب ایشان فرمودند امان از شام و امان از شام کجا را فرمود؟ آنجایی که وقتی وارد جلسه یزید شدند تمام اطرافیان یزید هر کدامشان به یکی از نوامیس آل الله طمع می کردند و این را ابراز می کردند که این خیلی سخت می گذشت ،وگرنه فقط کشته شدن سخت نبود .
پذیرش همه سختی ها
این نکته بسیار ظریفی است که انسان در مقام رضایت به گونه ای باشد که همه چیز را به جان بپذیرد ،چون ایشان می داند مبدأ کیست و اعتقاد و توجه به او دارد و همچنین توکل هم کرده است ،اگر توکل کند دل او دیگر نمی لرزد و نمی ترسد .
