بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

إِنَّ الَّذینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ الْبَیِّناتِ وَ الْهُدى‏ مِنْ بَعْدِ ما بَیَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِی الْکِتابِ أُولئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَ یَلْعَنُهُمُ اللاَّعِنُونَ (۱۵۹) إِلاَّ الَّذینَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَیَّنُوا فَأُولئِکَ أَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحیمُ (۱۶۰) إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ لَعْنَهُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَهِ وَ النَّاسِ أَجْمَعینَ (۱۶۱) خالِدینَ فیها لا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ (۱۶۲) 

یقیناً کسانى که آنچه را ما از دلایل آشکار و [وسیله‏] هدایت نازل کردیم، پس از آنکه همه آن را در کتاب [تورات و انجیل‏] براى مردم روشن ساختیم، پنهان مى‏کنند [تا مردم به قرآن و پیامبر ایمان نیاورند] خدا لعنتشان مى‏کند، و لعنت کنندگان هم لعنتشان مى‏کنند. (۱۵۹) مگر کسانى که توبه کردند، و [مفاسد خود را] اصلاح نمودند، و [آنچه را پنهان کرده بودند] براى مردم روشن ساختند، پس توبه آنان را مى‏پذیرم؛ زیرا من بسیار توبه‏پذیر و مهربانم. (۱۶۰) قطعاً کسانى که کافر شدند، و در حال کفر از دنیا رفتند، لعنت خدا و فرشتگان و همه مردم بر آنان است. (۱۶۱) در آن لعنت جاودانه‏اند نه عذاب از آنان سبک شود، و نه مهلتشان دهند [تا عذر خواهى کنند]. (۱۶۲)

تفسیر سوره مبارکه بقره – آیه  ۱۶۰ 

در آیه ۱۶۰ راه اصلاح و توبه را مى ‏گشاید و  اشاره به لطف الهى نسبت به توبه‏ کنندگان‏ را بیان می فرماید 

حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ یدالله رضوانی

«أَعُوذُ بِاللَّهِ السَّمِیعِ الْعَلِیمِ مِنَ الشَّیْطَانِ اللَّعینِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم‏ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ وَ صَلَّی اللهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرینَ وَ اللَّعنَهُ الدَّائِمَهُ عَلَی أعْدائِهِمْ مِنَ الآنِ إلِی قِیامِ یَومِ الدِّینِ».

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

إِنَّ الَّذینَ یَکْتُمُونَ ما أَنْزَلْنا مِنَ الْبَیِّناتِ وَ الْهُدى‏ مِنْ بَعْدِ ما بَیَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِی الْکِتابِ أُولئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَ یَلْعَنُهُمُ اللاَّعِنُونَ (۱۵۹) إِلاَّ الَّذینَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَیَّنُوا فَأُولئِکَ أَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحیمُ (۱۶۰) إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ کُفَّارٌ أُولئِکَ عَلَیْهِمْ لَعْنَهُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَهِ وَ النَّاسِ أَجْمَعینَ (۱۶۱) خالِدینَ فیها لا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ (۱۶۲) 

یقیناً کسانى که آنچه را ما از دلایل آشکار و [وسیله‏] هدایت نازل کردیم، پس از آنکه همه آن را در کتاب [تورات و انجیل‏] براى مردم روشن ساختیم، پنهان مى‏کنند [تا مردم به قرآن و پیامبر ایمان نیاورند] خدا لعنتشان مى‏کند، و لعنت کنندگان هم لعنتشان مى‏کنند. (۱۵۹) مگر کسانى که توبه کردند، و [مفاسد خود را] اصلاح نمودند، و [آنچه را پنهان کرده بودند] براى مردم روشن ساختند، پس توبه آنان را مى‏پذیرم؛ زیرا من بسیار توبه‏پذیر و مهربانم. (۱۶۰) قطعاً کسانى که کافر شدند، و در حال کفر از دنیا رفتند، لعنت خدا و فرشتگان و همه مردم بر آنان است. (۱۶۱) در آن لعنت جاودانه‏اند نه عذاب از آنان سبک شود، و نه مهلتشان دهند [تا عذر خواهى کنند]. (۱۶۲)

 

 

إِلَّا الَّذِینَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَیَّنُوا فَأُولئِکَ أَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحِیمُ‌ ۱

مراد از کتمان در آیه شریفه

در آیه قبل درباره کسانی که بینات و هدی را کتمان می‌کنند صحبت کردیم که خداوند درباره آن‌ها می‌فرماید :«أُولَٰئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَیَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ» ۲ بحث کتمان حرام بود و آن چیزی که حرام می‌باشد اگر کسی کتمان کرد گناه خواهد بود ، این مطلب عبارت بیان از این است که باید حق و حقیقت همه چیز را برای مردم گفت اما این کتمان در اینجا به معنای استار بوده و همان معنای کتم و ستر را به ذهن متبادر می‌کند.

استبعاد از رحمت‌های الهی

واژه «کَتَمَ» یعنی اگر کسی حق را کتمان کند و آن را بپوشاند ، این کتمان منجر به لعنت خداوند و همه لاعنین می‌شود که لعنت را به معنای دور کردن و استبعاد و بهتر است بگوییم ابعاد از رحمت‌های خداوند تبارک و تعالی، به کار برده‌اند ، در اینجا استثنا فرمودند :«إِلَّا الَّذِینَ تابُوا» ۳ مگر کسانی که توبه کنند.

زمان توبه و نحوه انجام آن

 اولا چه زمانی انسان توبه کند؟ زمانی که فرد در حیات باشد، کسی که مشرف به ممات شد توبه کردن او بی فایده خواهد بود یا بعد از مرگ در عالم برزخ یا عالم قیامت جایگاهی برای توبه نیست ، مسلما توبه و پشیمانی از کتمان‌های گذشته بر آن می‌باشد که برای انسان تائب ندامت به وجود بیاید و آنچه را باید بیان می‌کرد، بیان‌ نماید.

ندامت واقعی شرط توبه

البته آنچه که فرمود کفایت می‌کند، ندامت به معنای واقعی است، ندامتی که به دنبال تدارک باشد البته اگر کسی فرصت پیدا نکرد آن سخن دیگری خواهد بود لذا در روایتی داریم که پیامبرفرمود:«کفی فی التوبه الندم»۴ در توبه، پشیمانی کفایت می‌کند اما این کفایت در اصل توبه کارساز می‌باشد.

عاقبت کتمان حقیقت

مطلب دوم در اینجا بعد از کلمه تاب، اصلاح است «وَ أَصْلَحُوا» یعنی همان ضررهایی که در اثر کتمان متوجه جامعه شد را اصلاح کرده و بگوید که حقیقت چیست ،لذا بیان آنچه که پنهان کرده بوده لازم می‌باشد که این کتمان‌ها در جامعه آثار بسیار بدی دارد مانند اضلال مردم یعنی وقتی شما حقیقت را کتمان کنید مردم گمراه می‌شوند و چه کسی می تواند جوابگوی گمراهی آنان باشد؟ احتمالا از نظر معنوی یا مالی ضرر و زیانی برای آن‌ها وجود داشته باشد.

ایجاد بینه برای احقاق حق

برای نمونه اگر شما بتوانید برای یک مدعی بینه بشوید اگر نشدید موجب ضرر و زیان او می‌شود برای مثال باید شهادت بدهید یا اعلام کنید که بینه و ادله در محکمه اقامه گردد تا وی به حق خود برسد؛ این موارد نمونه‌هایی از آنچه که باید بیان شوند، هستند که در اینجا آن را اصلاح می‌فرماید.

قبول توبه فرد مرتد

البته این مورد را بگوییم که یک سوال مطرح می‌شود که آیا توبه فرد مرتد قبول است یا خیر؟ طبق نص این آیه که خداوند متعال فرمود:«إِلَّا الَّذِینَ تابُوا»قبول می‌باشد،  یعنی اگر مرتد نیز توبه کند توبه او قبول خواهد بود ، برای تایید این مطلب می‌توان از بیان ذیل آیه یعنی «وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحِیمُ‌» ۵ استفاده کرد.

نوع بخشش خداوند با توبه

کلمه «التَّوَّابُ» صیغه مبالغه می‌باشد یعنی بسیار پذیرنده و پذیرای توبه کنندگان است البته نه با تقاص، انتقام‌جویی و جاری کردن حد و حدود بلکه فقط با رحمانیت و رحیم بودن آن را خواهد پذیرفت و «الرَّحِیمُ‌» می‌گوید ، الرحیم یعنی آن اسم عامی که به خواص تعلق دارد یعنی آن توبه‌کننده‌ای که موردلعن خدا و لاعنین بود اما چون توبه می‌کند از توبه آن‌ها خرج می‌گردد.

ارسال رحمت خداوند با توبه

فردی که توبه می‌کند از کفر خارج می‌شود و مصداق مومنینی قرار می‌گیرد که خدا به آن‌ها به واسطه رحیم، رحمت می‌ورزد «أَنَا التَّوَّابُ الرَّحِیمُ‌» قصد دارد این مطلب را بگوید ، البته در آیات دیگر این معانی با تعبیرات دیگر آمده و مسلم خواهد بود ، من تصور می‌کنم جز مرتکزات معتقدی ما می‌باشد منتهی به خاطر اینکه ما آلوده‌ایم باید دائما باید در توبه باشیم اما غفلت مانع از آن می‌شود.

علت وجود کاستی در زندگی ما

می‌دانیم که خداوند پذیرنده بوده و ما را خلق کرده و اینکه همه چیز در دست او می‌باشد اما در مرحله عمل کاستی داریم این کاستی بخاطر وجود غفلت در ما و بی توجهی به ذات حق است و همین امر موجب می‌شود که دائما مشکل داشته باشیم ، محور خود را حفظ نمی‌کنیم؛ چرخی را حساب کنید که اگر خواست در محوری بچرخد، کوچک‌ترین خرابی یا نامنظم بودن در چرخش آن ایجاد شود، از مسیر خود منحرف می‌گردد.

وجود انسان در محور خداوند

فرض کنید لاستیک ماشین زمانی که در حال چرخش است اگر کوچکترین‌ ذره‌ای خلل در محور آن ایجاد گردد، آن از دایره‌ای که باید در آن بچرخد خارج می‌شود لذا  انسان نیز باید اینگونه باشد و در محور خدا بچرخد و چرخش وجودی انسان باید به سمت و سوی حق باشد.

موانع چرخش به سمت حق

به مجرد ورود کوچک‌ترین ناخالصی در کار ما از مسیر خارج می‌شویم و همیشه باید در حال توبه باشیم ، همیشه باید به سمت خداوند نظر کنیم ولی وقتی مانعی در حرکت ما ایجاد می‌گردد، مانند آلودگی یا معصیت موجب می‌گردد که ما آن چرخشی که باید به سمت حضرت حق داشته باشیم، آن را از دست بدهیم؛ منشا این موضوع همان غفلت می‌باشد‌.

قبول مسئولیت در ارتکاب عمل زشت

روزی در مشاوره با زوجین، زنی را دیدم که هنگام دعوا بر سر همسر خود فریاد می‌کشید، همسر او از این کار می‌رنجید و زمانی که علت را جویا می‌شد زن به او می‌گفت که دست خودم نیست و بی اختیار فریاد می‌زنم ، من از او پرسیدم اگر حین دعوا متوجه شوید که پدرت پشت در حضور دارد باز هم به فریاد کشیدن ادامه می‌دهید؟ پاسخ داد که خیر گفتم پس اختیارت در دستان خودت می‌باشد.

شرط و استحقاق عذاب

اگر من و شما در راستای بندگی خود به مشکلات برمی‌خوریم و برای ما گرفتاری ایجاد می‌شود، اگر به جزع و فزع افتادیم و تا سرحد کفر رفتیم، مشخصا در چنین حالتی مستحق عذاب و لعنت هستیم ، ما مورد لعنت خدا و همه آن‌هایی که لعنت کننده هستند، قرار می‌گیریم چرا؟ برای اینکه ما می‌فهمیم.

عذاب بدون اتمام حجت

غیرممکن است که خداوند بدون اتمام حجت بندگانش را عذاب کند «وَ مَا کُنَّا مُعَذِّبِینَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولاً» ۶ یک آقای سنی می‌گفت که در اهل سنت کسی را نداریم که بحث غدیر خم را نشنیده باشد یعنی چنین چیزی غیرمحتمل می‌باشد چون همه وعاظ، علما و کسانی که برای سنیان صحبت می‌کنند، بحث غدیر خم باز بوده و آن‌ها بیان می‌کنند.

علت کافر بودن اهل سنت

لذا اینکه برخی از علما قائل به این هستند که کسانی که اهل سنت می‌باشند، حکم کفر برای آن‌ها صادر می‌شود برای چیست؟ برای این است که حق را می‌پوشانند و می‌دانند.

شرط توبه صحیح

مسلما توبه کردن به آن می‌باشد که بعد از اینکه توبه کردید «أَصْلَحُوا» اصلاح کنید یعنی اگر چیزی را کتمان کردید، آن را بیان کنید ؛ مثلا ولایت یا امامت را کتمان کردید، بعد از توبه آن را ابراز نمایید ، کسانی بودند که جان خود را برای این معرکه گذاشتند مانند میثم تمار که بر سر اعتقادات خود مجازات شده و به شهادت رسید.

تقیه و توهین به امیرالمومنین

چند روز قبل حکایتی شنیدم که مضمون آن این بود: داعشی‌ها به مردم می‌گفتند که به امیرالمومنین توهین کنند و هر کس توهین می‌کرد او را رها می‌کردند اما اگر کسی اطاعت نمی‌کرد او را می‌کشتند، یک طلبه تقیتا این کار را انجام داد و او را نکشتند ، یک فرد عادی همراه او که حاضر نشد لعن کند و به او سه تیر شلیک کردند.

مرهم امیرالمومنین برای مرد معتقد

وقتی طلبه به خانه آن مرد رفت تا امانتی‌ها را به خانواده او برساند، دید که در خانه نشسته از او پرسید چه اتفاقی افتاد؟ گفت وقتی مرا کشتند و در گودال انداختند بر دامن امیرالمومنین بودم و ایشان مرا نجات دادند ، حضرت مرا مرهم نمود ، چرا برای ما این اعتقادات ظهور و بروز ندارند؟ چون باور و ایمان نداریم.

عاقبت باور نداشت به اهل بیت

همه مشکلات ما بر یک سر کلمه ایجاد شده و آن این است که باور وجود ندارد، اگر باور به قیامت بود بندگی کامل می‌شد ، اگر باور نسبت به وجود امیرالمومنین بود باید پای همه چیز آن می‌ایستادیم اما ما چنان رفتاری با اهل بیت کردیم که با اینکه می‌دانستند علی بر حق می‌باشد اما زیر بار ظلم حجاج بن یوسف می‌رفتند.

تسلط حجاج بر جامعه کوفه

کسی جرات قیام علیه حجاج نداشت مگر او چه کسی بود؟ با چهار نفر آدم ناقابل بر مردم مسلط شده و تاخت ، در آن سال کوفیان را بدبخت کرد البته آثار تمرد از ولایت این شده است؛ اگر از ولایت تمرد و سرپیچی کرد و امام را ولی خود ندانست و به دنبال او نرفت و فرمانبرداری نکرد، نتیجه آن می‌باشد که کسانی بر جامعه مسلط می‌شوند که رحم ندارند‌‌.

نتیجه تمرد از ولایت

حجاج به کسی رحم نمی‌کرد، اگر مردم علیه او قیام می‌کردند، هیچ کاری نمی‌توانست بکند ولی چون مردم فقط به نان می‌اندیشیدند به آن‌ها گفته شد به علی توهین کنند و آن‌ها توهین کردند؛ برای آن‌ها اهمیتی نداشت ، اگر برای امام حسین سینه می‌زنند غذای او را می‌خورند ، وقتی امام حسین آن جمله را فرمود که «الناس عبید الدنیا» برای همین بود.

بندگی مردم برای دنیا

مردم بنده دنیا هستند تا غذایی برای آن‌ها وجود داشته باشد حسین می‌گویند اما اگر امتحان و بلایی رخ دهد، نمی‌توانند پیروز از آن خارج شوند. درهرحال توبه کردنی که در این آیه مدنظر است، اگر کتمان کردی آن را ابراز نمایی تا توبه تو صحیح باشد، حقیقت را بگویی چرا که اگر کسی بر سر اعتقادات و باور خودش بایستد به نتیجه می‌رسد.

عدم پایداری دنیا

متاسفانه در باور ما چنین چیزی وجود ندارد که دنیا دوامی ندارد و به جایی نمی‌رسد ، باید بدانیم همه آنچه که به دنبال آن هستیم در این دنیا نمی‌توانسم پیدا کنیم چون نیست اما در قیامت می‌توان آن را جست ، زمانی که در رحم مادر بودیم چه اتفاقی افتاد؟ این دنیا نیز به همین‌ صورت می‌باشد.

توجه خداوند به توبه‌کنندگان

 نکته سوم این است که این عبارت «وَ بَیَّنُوا» را می‌توانیم عطف بیان برای اصلحوا یا تابوا بگیریم یا آن را صفت بر صفت مدنظر قرار دهیم ، بعد می‌فرماید :«فَأُولئِکَ أَتُوبُ عَلَیْهِمْ» ۷ خداوند آن‌ها را مورد توجه قرار می‌دهد و به آن‌ها توجه می‌کند ، عرض کردیم وقتی کودکی اشتباه برود اگر پدر او را صدا بزند او یک قدم بازگشته و پدر ده قدم می‌رود تا دست او را بگیرد اما اگر برنگشت هلاک خواهد شد.

مشغولیت دائم به ذکر استغفار

لذا «فَأُولئِکَ أَتُوبُ عَلَیْهِمْ» خداوند فرمود من بر آن‌ها برگشت می‌کنم و بخشش خواهم داشت و «وَ أَنَا التَّوَّابُ الرَّحِیمُ‌» ، لذا اگر ما قصد داریم کار خود را اصلاح کنیم غیر از این برای آن راهی وجود نخواهد داشت همه ما به این مسائل مبتلا هستیم پس همیشه به دنبال این باشیم که بتوانیم ذکر استغفرالله و اسئل الله توبه را بگوییم که اهمیت بالایی دارد‌ ، «إِلَّا الَّذِینَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَیَّنُوا» ۸ بینوا یعنی ابراز کند آنچه را که پنهان کرده بود.

منابع 

۱_سوره بقره آیه ۱۶۰

۲_سوره بقره آیه ۱۵۹

۳_ سوره بقره آیه ۱۶۰

۴_  بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۱۵۹، ح ۱۵۴

۵_ سوره بقره آیه ۱۶۰

۶_سوره اسرا آیه ۱۵

۷_ سوره بقره آیه ۱۶۰

۸_ سوره بقره آیه ۱۶۰