بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

الَّذینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ وَ إِنَّ فَریقاً مِنْهُمْ لَیَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ (۱۴۶) الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرینَ (۱۴۷)  وَ لِکُلٍّ وِجْهَهٌ هُوَ مُوَلِّیها فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمیعاً إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدیرٌ (۱۴۸)

کسانى که به ایشان کتاب [آسمانى‏] داده‏ایم، همان گونه که پسران خود را مى‏شناسند، او [محمد] را مى‏شناسند؛ و مسلماً گروهى از ایشان حقیقت را نهفته مى‏دارند، و خودشان [هم‏] مى‏دانند. (۱۴۶) حق از جانب پروردگار توست. پس مبادا از تردیدکنندگان باشى. (۱۴۷) و براى هر کسى قبله‏اى است که وى روى خود را به آن [سوى‏] مى‏گرداند؛ پس در کارهاى نیک بر یکدیگر پیشى گیرید. هر  کجا که باشید، خداوند همگى شما را [به سوى خود باز] مى‏آورد؛ در حقیقت، خدا بر همه چیز تواناست. (۱۴۸)

 

 

تفسیر سوره مبارکه بقره – آیه  ۱۴۸ 

با تنوع شیوه ‏هاى ملت‏ها، همگان را به مسابقه در نیکى ‏ها فرا می خواند 

حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ یدالله رضوانی

«أَعُوذُ بِاللَّهِ السَّمِیعِ الْعَلِیمِ مِنَ الشَّیْطَانِ اللَّعینِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم‏ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ وَ صَلَّی اللهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرینَ وَ اللَّعنَهُ الدَّائِمَهُ عَلَی أعْدائِهِمْ مِنَ الآنِ إلِی قِیامِ یَومِ الدِّینِ».

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

الَّذینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ وَ إِنَّ فَریقاً مِنْهُمْ لَیَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ (۱۴۶) الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرینَ (۱۴۷)  وَ لِکُلٍّ وِجْهَهٌ هُوَ مُوَلِّیها فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمیعاً إِنَّ اللَّهَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدیرٌ (۱۴۸)

کسانى که به ایشان کتاب [آسمانى‏] داده‏ایم، همان گونه که پسران خود را مى‏شناسند، او [محمد] را مى‏شناسند؛ و مسلماً گروهى از ایشان حقیقت را نهفته مى‏دارند، و خودشان [هم‏] مى‏دانند. (۱۴۶) حق از جانب پروردگار توست. پس مبادا از تردیدکنندگان باشى. (۱۴۷) و براى هر کسى قبله‏اى است که وى روى خود را به آن [سوى‏] مى‏گرداند؛ پس در کارهاى نیک بر یکدیگر پیشى گیرید. هر  کجا که باشید، خداوند همگى شما را [به سوى خود باز] مى‏آورد؛ در حقیقت، خدا بر همه چیز تواناست. (۱۴۸)

«وَ لِکُلٍّ وِجْهَهٌ هُوَ مُوَلِّیها فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً إِنَّ اللَّهَ عَلى‌ کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ» ۱

بررسی معانی کلمه وجهه

در این آیه برای کلمه «وِجْهَهٌ» معناهایی گفته‌اند که همه آن‌ها در یک جهت مصداق پیدا می‌کند لذا اکثر مفسرین بیان فرمودند که مراد از کلمه وجهه، قبله است لذا این آیه را از آیات قبله بیان کردند ، در معنای اصطلاحی، وجهه (ما یتوجه علیه) یعنی چیزی که به آن توجه می‌شود که ما یتوجه علیه در اینجا بنابر منتقضاتی که از آیات قبلی داشتند فرموده‌اند قبله.

نظیر عبارت وجهه در سایر آیات

ظاهر آیه کلمه «وِجْهَهٌ» را بنابر آنچه که مفسرین بزرگوار فرموده‌اند، آورده و آن را به معنای طریقه، روش، مشی و مسلک بیان نموده‌اند ، در اینجا نظیر آیه شریفه ذکر شده که فرمود «قُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلى‌ شاکِلَتِهِ فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدى‌ سَبِیلً» ۲

شاکِلَتِهِ در معنای طریقت

این کلمه «شاکِلَتِهِ» به معنای طریقت و برخی گفته‌اند مراد، نیت می‌باشد یعنی آنچه که اندیشه انسان است وقتی انسان اندیشه و نیت چیزی را داشته باشد، خودبه‌خود این کار برای او پیشه شده و به روش تبدیل خواهد شد ، در مجمع‌البحرین ۳ کلمه «شاکِلَتِهِ» را به معنای طریقت دانسته‌اند.

معنای فارسی کلمه شاکِلَتِهِ

مرحوم طیب اصفهانی در برخی از اخبار می‌فرماید که «شاکِلَتِهِ» به معنای نیت تفسیر می‌گردد یعنی هر کسی مطابق با نیت خودش عمل می‌کند ، در فارسی ما از کلمه پندار برای معنی این کلمه استفاده می‌کنیم یعنی آنچه که انسان در ذهن خود دارد.

وجود روش برای همگان

فرمود :«وَ لِکُلٍّ وِجْهَهٌ هُوَ مُوَلِّیها» ۴ این «هُوَ مُوَلِّیها» به کل بازمی‌گردد یعنی برای هر کسی یک ما یتوجه علیه، اندیشه، فکر، روش و مسلکی وجود دارد که «هُوَ مُوَلِّیها» هرکسی به  دنبال پیروی از آن و آن شاکله ،مانند تمام نیات و پندارهایی که درون او وجود دارد ، فرد پیرو همان خواهد شد.

مراد از بیان الْخَیْراتِ

بعد فاء تفریط می‌‌آورد «فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ» که به استباق امر می‌کند یعنی دنبال کنید که از دیگران پیشی بگیرید. «الْخَیْراتِ» خیر به معنای بهترین‌ها است در قرآن به امام زمان خیر گفته می‌شود.

امام زمان مصداق خیرات

برخی از مفسرین درباره  «فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ» فرموده‌اند که مراد از «الْخَیْراتِ»جمیع واجبات و مستحبات است و شامل آن‌ها می‌شود ولی به نظر می‌رسد که بحث خیر عصاره حاصله از انجام و عمل به واجبات و مستحبات می‌باشد که ظهور، بروز و مصداق آن صاحب الزمان است.

منشا اعمال صالح و پلید

مرحوم طیب اصفهانی درباره این بحث شاکله و وجهه می‌گوید که از تعبیرات روایی آن «انما الاعمال بالنیات» است و چنین آورده که «وجود عمل صالح را به نیات پاک و اعمال باطله را به نیات پلید منحصر می‌کند.»۵ درواقع چیزی که اعمال شما را تشکیل می‌دهد همان نیت است و با همان وجهه درونی و شاکله مربوط به فطرت مرتبط می‌باشد و مسائل پیرامونی برای انسان ایجاد گردید.

عام بودن کلمه الخیرات

کلمه «الْخَیْراتِ» که جمع محلای به الف و لام است و مفید عموم می‌باشد لذا همیشه بدانید که کلمه‌ای که الف و لام داشته باشد یا جمع محلای به الف و لام باشد، همه این کلمات و معانی آن را شامل می‌شود.

توصیه به استماع انواع سخنان

جمله «فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ» که خطاب به مسلمین است و هرکسی که روشی را اتخاذ نموده، شما سعی کنید که به بهترین‌ها مبادرت داشته باشید مانند آیه «فَبَشِّرْ عِبَادِ، الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ»۶ که می‌فرماید شما هرچیزی را بشنوید به آن جواب منفی ندهید و به محتوای کلام وی توجه داشته باشید اما دنباله‌روی بهترین آن را کنید.

اهمیت امر به استباق خیرات

آنچه که از کلمه «فَاسْتَبِقُوا» متظاهر است که امر به استباق ظهور در وجوب دارد منتهی آیا این وجوب، وجوب شرعی یا ارشادی می‌باشد ؟ به عبارت دیگر امر مولوی است یا ارشادی؟ آنچه که مسلم می‌باشد این است که عقل انسان حاکم بر استباق به خیرات خواهد بود.

علامت تجمیع خیرات

با آن معنایی که از کلمه خیر ذکر کردیم عقل انسان حاکم بر آن است که همیشه دنبال خیرات باشد و علامت آن نیز «بَقِیَّتُ اللَّـهِ خَیْرٌ لَکُمْ»۷ می‌باشد و برای همین موضوع بکار برده می‌شود. بقیه الله را بیان می‌کند تا مصداق بسیار بارز بر خیر بودن و بهترین بودن ایشان ذکر گردد.

حکم عقل در تجمیع خیرات

پس امر به استباق مولوی نیست، امر آن ارشادی است چرا که چنین مدرک می‌باشد که استباق به خیرات در حکم عقل قرار می‌گیرد ، خود عقل حاکم بر این می‌باشد که انسان باید به خیرات برسد لذا این امر، امر ارشادی خواهد بود.

ظهور وجوب در امر ارشادی

اگر مخالف این امر باشد شما می‌گویید که امر «فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ» مولوی است، اگر این امر مولوی شد یعنی ظهور در وجوب ظاهری داشت ما باید همه واجبات و مستحبات را انجام دهیم پس همه مستحبات را باید دنبال کنیم و گروهی از واجبات که در دسته مستحبات قرار دادند مانند حج رفتن چون من مستطیع نیستم که به حج بروم اما برای کسی که استطاعت دارد، مستحب خواهد بود.

استحباب حج رفتن

اگر فردی به نحوی می‌تواند مکه برود استحباب آن حکم می‌کند که به مکه سفر نماید، آیا انسان می‌تواند برای خودش همه مستحبات را جمع‌آوری کند؟ خیر. در وسع یک انسان نیست که همه الْخَیْراتِ را برای خودش جمع نماید،  بطور کلی «الْخَیْراتِ» یعنی هر فردی یک مجموعه‌ای خیرات را برای خودش جمع کند اما نه کلمه «الْخَیْراتِ» که شامل همه مستحبات و واجبات می‌شود.

رفع اشکال امر مولوی

بنابراین این سخن نیز از جهت اینکه امر ارشادی است نه امر مولوی، اشکال مرتفع خواهد شد. دنباله آیه می‌فرماید :«أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً» ظاهر آیه اشاره به این دارد که خداوند همه مردم را جمع می‌کند اما منظور جمع شدن مردم برای قیامت می‌باشد یا تجمیع یاران برای امام زمان (عج)؟

پراکندگی یاران امام زمان

آنچه که مسلم است در اخبار ائمه صلوات الله علیهم اجمعین آمده که آیه «أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً» برای جمع شدن یاران خاص حضرت مهدی صلوات الله علیه که در سراسر عالم ذکر شده چرا که یاران ایشان پراکنده هستند و زمانی که حضرت مهدی ظهور کردند، خداوند آن‌ها را جمع‌آوری خواهد کرد.

روایت نحوه جمع‌آوری یاران

« إِنَّ اللَّهَ عَلى‌ کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ» خداوند برای انجام هر کاری توانایی دارد. روایتی را از حضرت صادق آل محمد نقل می‌کنند که فرمودند :«لقد نزلت هذه الآیه فی أصحاب القائم و إنهم المفتقدون من فرشهم لیلاً فیصبحون بمکّه و بعضهم یسیر فی السحاب نهاراً نعرف اسمه و اسم أبیه و حلیته و نسبه.»۷می‌فرماید این آیه درباره اصحاب امام زمان (ع) نازل شده است.

طریقه وصول یاران به مکه

آن‌ها شب هنگام از بستر هایشان ،کلمه «فرشهم»  یعنی بسترهایشان؛  برده می‌شوند و هنگام صبح در مکه خواهند بود. البته می‌فرماید برخی در روز و با ابر حرکت می‌کنند. آنچه که مسلم می‌باشد اینکه اگر خداوند به چیزی اراده کرد، نقل و انتقال آن را به راحتی انجام می‌دهد.

وصول یاران امام به مکه

می فرماید:«إنهم المفتقدون من فرشهم لیلاً فیصبحون بمکّه» آن‌ها از بسترهایشان برده می‌شوند و صبح هنگام به مکه می‌رسند یا بگوییم که آن‌ها را به مکه واصل می‌کنند. «بعضهم یسیر فی السحاب نهاراً» برخی از یاران حضرت مهدی بواسطه ابرها و در روز حرکت می‌کنند.

شناسایی اطرافیان حضرت مهدی

ادامه روایت می فرماید:«نعرف اسمه و اسم أبیه و حلیته و نسبه» نام خودش، پدرش، حلیه و نسب او و سایر افراد اطراف او را می‌شناسیم. بیوگرافی یاران را خودمان شناسایی می‌کنیم. البته اینجا سخنی که بیان فرموده‌اند اگر کسی بخواهد به پایان آن دقت بکند و در راستای این مسیر حرکت کند، می‌تواند این کار را بکند حتی کسانی مرده‌ و از دنیا رفته‌اند.

شرط بازگشت افراد در رجعت

ظاهر امر بر این است که خداوند برای کسانی امر کرده و آن‌ها را جمع‌آوری می‌کند «أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً» که زنده باشند اما چیزی که ما به آن اعتقاد داریم و بحث رجعت در اعتقادات ما شیعیان وجود دارد این می‌باشد که حتی کسانی که از دنیا رفتند و صلاحیت دارند نیز می‌توانند بازگردند؛ چنین افرادی با اختیار خود از گور برمی‌خیزند.

شهادت یاران امام زمان(عج)

من این مورد را شنیدم اما در روایت ندیدم می‌گویند که برخی از آن‌ها با وجود اختیار به دنیا باز نمی‌گردند از آن‌ها علت را سوال می‌کنند در پاسخ می‌گویند که سختی‌ها و سکرات موت چنان آن‌ها را مورد اذیت و آزار قرار داده که قصد بازگشت به دنیا را ندارند. این سخن را داریم که می‌فرماید کسانی که به مرگ خدایی مرده‌اند، وقتی به رکاب حضرت بازگردند، شهادت نصیب آن‌ها خواهد شد.

سرنوشت شهیدان در رکاب حضرت

کسانی با شهادت از دنیا رفته‌اند و با بحث رجعت به دنیا بازمی‌گردند، آن‌ها می‌مانند تا با مرگ خدایی از دنیا بروند کما اینکه چنین روایت شده که خود سیدالشهدا سی هزار حکومت کرده و با مرگ خدایی از دنیا می‌روند.

تجمیع شیعیان برای قیام

در برخی از روایات منظور از «أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً» این بحث جمع‌آوری شیعیان در حضور حضرت صاحب الزمان است. روایت از حضرت علی بن موسی الرضا داریم که فرمود «و ذلک، و اللّه! أن لو قام قائمنا، یجمع اللّه إلیه جمیع شیعتنا، من جمیع البلدان» ۸ بعد می‌فرماید :«إِنَّ اللَّهَ عَلى‌ کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ» یعنی برای قیام حضرت خداوند همه شیعیان را جمع‌ می‌کند.

تجمیع مردم در روز حشر

برخی از مفسرین در تفاسیر خود مراد را روز حشر و قیامت فرمودند که خداوند همه را جمع می‌کند که مسلما در هر صورت آن به نص قرآن «إِنَّ اللَّهَ عَلى‌ کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ» به طرفه العینی خداوند می‌تواند این کار را انجام دهد. روز قیامت همه را برای حساب و کتاب جمع بکند یا انشاءالله در زمان ظهور همه شیعیان و منتظران ظهور را تجمیع نماید.

منابع

۱_سوره بقره ۱۴۸

۲_سوره اسراء آیه ۸۴

۳_مجمع البحرین ج ۵ ص ۴۰۲

۴_سوره بقره آیه ۱۴۸

۵_ شرح المختصر ج ۲ ص ۱۴۹ وسائل الشیعه جلد ۶ ص ۵ ح ۳

۶_سوره زمر آیه ۱۷،۱۸

۷_ سوره هود آیه ۸۶

۶_ تفسیر عیاشی ج یک ص ۸۶ ح ۱۱۹ ،  برهان ج ۱ ص ۳۵۴ ، تفسیر صافی ج ۱ ص ۲۰۱

۷_ مجمع‌البیان جلد یک ص ۴۲۶