و [یهودیان] از آنچه شیاطین در زمان پادشاهى سلیمان [از علم سحر بر مردم مىخواندند] پیروى کردند. و [سلیمان دست به سحر نیالود تا کافر شود، بنابراین] سلیمان کافر نشد، ولى شیاطین که به مردم سحر مىآموختند، کافر شدند. و [نیز یهودیان] از آنچه بر دو فرشته هاروت و ماروت در شهر بابل نازل شد [پیروى کردند]، و حال آنکه آن دو فرشته به هیچ کس نمىآموختند مگر آنکه مىگفتند: ما فقط مایه آزمایشیم [و علم سحر را براى مبارزه با ساحران و باطل کردن سحرشان به تو تعلیم مىدهیم]، پس [با به کار گرفتن آن در مواردى که ممنوع و حرام است] کافر مشو. اما آنان از آن دو فرشته مطالبى [از سحر] مىآموختند که با آن میان مرد و همسرش جدایى مىانداختند؛ در حالى که آنان به وسیله آن سحر جز بهاذن خدا قدرتآسیب رساندن بهکسى را نداشتند؛ و همواره چیزى را مىآموختند که به آنان آسیب مىرسانید و سودى نمىبخشید؛ و یقینا [یهود] مىدانستند که هر کس خریدار سحر باشد، در آخرت هیچ بهرهاى ندارد. و همانا بدچیزى است آنچه خود را به آن فروختند اگر معرفت مىداشتند. (۱۰۲) و اگر آنان [از روى حقیقت] ایمان مىآوردند و [از سحر و جادو] پرهیز مىکردند، قطعا پاداشى که از جانب خداست [براى آنان] بهتر بود، اگر مىدانستند. (۱۰۳) اى کسانى که ایمان آوردهاید! [هنگام سخن گفتن با پیامبر] مگویید: راعنا [یعنى: در ارائه احکام، امیال و هوسهاى ما را رعایت کن] و بگویید: انظرنا [یعنى: مصلحت دنیا و آخرت ما را ملاحظه کن] و [فرمانهاى خدا و پیامبرش را] بشنوید. و براى کافران عذابى دردناک است. (۱۰۴) نه کافران از اهل کتاب و نه مشرکان، دوست ندارند که هیچ خیرى از سوى پروردگارتان بر شما نازل شود، در حالى که خدا هرکه را بخواهد به رحمت خود اختصاص مىدهد؛ و خدا داراى فضل بزرگى است. (۱۰۵)
و [یهودیان] از آنچه شیاطین در زمان پادشاهى سلیمان [از علم سحر بر مردم مىخواندند] پیروى کردند. و [سلیمان دست به سحر نیالود تا کافر شود، بنابراین] سلیمان کافر نشد، ولى شیاطین که به مردم سحر مىآموختند، کافر شدند. و [نیز یهودیان] از آنچه بر دو فرشته هاروت و ماروت در شهر بابل نازل شد [پیروى کردند]، و حال آنکه آن دو فرشته به هیچ کس نمىآموختند مگر آنکه مىگفتند: ما فقط مایه آزمایشیم [و علم سحر را براى مبارزه با ساحران و باطل کردن سحرشان به تو تعلیم مىدهیم]، پس [با به کار گرفتن آن در مواردى که ممنوع و حرام است] کافر مشو. اما آنان از آن دو فرشته مطالبى [از سحر] مىآموختند که با آن میان مرد و همسرش جدایى مىانداختند؛ در حالى که آنان به وسیله آن سحر جز بهاذن خدا قدرتآسیب رساندن بهکسى را نداشتند؛ و همواره چیزى را مىآموختند که به آنان آسیب مىرسانید و سودى نمىبخشید؛ و یقینا [یهود] مىدانستند که هر کس خریدار سحر باشد، در آخرت هیچ بهرهاى ندارد. و همانا بدچیزى است آنچه خود را به آن فروختند اگر معرفت مىداشتند. (۱۰۲) و اگر آنان [از روى حقیقت] ایمان مىآوردند و [از سحر و جادو] پرهیز مىکردند، قطعا پاداشى که از جانب خداست [براى آنان] بهتر بود، اگر مىدانستند. (۱۰۳) اى کسانى که ایمان آوردهاید! [هنگام سخن گفتن با پیامبر] مگویید: راعنا [یعنى: در ارائه احکام، امیال و هوسهاى ما را رعایت کن] و بگویید: انظرنا [یعنى: مصلحت دنیا و آخرت ما را ملاحظه کن] و [فرمانهاى خدا و پیامبرش را] بشنوید. و براى کافران عذابى دردناک است. (۱۰۴) نه کافران از اهل کتاب و نه مشرکان، دوست ندارند که هیچ خیرى از سوى پروردگارتان بر شما نازل شود، در حالى که خدا هرکه را بخواهد به رحمت خود اختصاص مىدهد؛ و خدا داراى فضل بزرگى است. (۱۰۵)
نکته‌ای که در اول این آیه وجود دارد راجع به خطابات شفاهیه قرآن است که شامل ۸۵ خطاب «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا»۲ می‌شود، بحث این است که این «الَّذِینَ آمَنُوا» چه کسانی هستند؟ آنچه که از ظاهر و صیغه کلمه الذین برمی‌آید چون «الَّذِینَ آمَنُوا» از الفاظ عموم است، موصولی است که همه آنچه که در ذیل ما بعد او که کلمه آمنوا می‌باشد را شامل می‌شود منتهی آنچه که مسلم است خداوند تبارک و تعالی در این آیه نسبت به مومنین، خصوصا مومنین اولیه و سابق بر همه احترام خاصی قائل است و در مقام تشریفات این کلمه را بکار برده و برای اینکه رعایت احترام آنها را داشته باشد.
مصادیق کلمه آمنوا
کلمه «آمَنُوا» که در آیه شریفه بکار رفته همان مومنین هستند منتهی مومنینی که در آیه مذکور وجود دارد آنچه که مسلم است معنای خاصی ندارد بلکه معنای مسلمان را دارد و عرض هم کردیم که کسانی به دین اسلام و پیامبر ایمان آوردند اینها مورد خطاب هستند و آنچه که مسلم است این است که آن‌هایی که بیایند و گوشه‌ای از اسلام را قبول کرده و تسلیم شوند یا ایمان آورند، مصداق این کلمه نخواهند بود.
معنای خاصه ایمان
این کلمه آمنوا بیانگر ایمان به معنای خاصه آن نیست بلکه معنای خاص آن در« قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ» ۳ آورده شده است. ایمان کلمه آمنوا به معنای ایمان عام یا همان اسلام آوردن است آن‌هایی هستند که از بدو اسلام تاکنون ایمان آوردند و به همه آنچه که پیامبر آورده ایمان دارند.
اصطلاحات خاص امت‌ها
کلمه بعدی در این آیه« یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَقُولُوا رَاعِنَا »۳ است، برخی اوقات یک اصطلاحاتی در برخی امم وجود دارد که اکنون هم استفاده می‌شوند برخی صحبت‌هایی را می‌کنند یا الفاظی را بکار می‌برند که در بین خودشان آن الفاظ رکیک یا بدی نیست اما اگر خواستند از همان الفاظ در جای دیگری استفاده کنند آن حالت ناسزاگویی دارد.
بررسی کلمه راعنا از دید علامه طباطبایی
کلمه «رَاعِنَا» در زبان عبری به معنای ناسزاگفتن است و یهودیانی که آنجا مورد خطاب قرار می‌گرفتند، اگر کلمه راعنا را می‌شنیدند یعنی به آنها سب و ناسزا گفته شده است ، مرحوم علامه طباطبایی درباره کلمه راعنا که در اینجا گفته شده می‌فرماید اینها به گونه‌ای بودند که هنگام حرف زدن متوجه صحبت‌ها نمی‌شدند و باید شمرده تر حرف می‌زدند و مراعات آنها را می‌کردند تا بفهمند کلمه مراعات که خودمان هم می‌گوییم راعنا به همین معنا بوده یعنی اندکی با ما با ملاطفت رفتار کنید و مهلت دهید تا مطلب را درک کنیم.
استفاده از کلمه نظر بجای راعنا
آنها از کلمه راعنا برای ایجاد ملاطفت استفاده می‌کردند اما قرآن دستور داد که این کلمه را نگویید چرا که برای دیگران دیگران ایجاد ناراحتی می‌کند بلکه «وَقُولُوا انْظُرْنَا» از کلمه نظر برای بیان عبارت استفاده کنید نظر یعنی انتظار، به ما مهلت دهید توجه کنید و کلمه «نَظَرَ» چندین بار در این تفسیر استفاده شده چون نظر یعنی نگاه کردن با دقت و مطالعه را نظر گویند لذا اینکه در قرآن می‌گوید غض نظر کنید یعنی نگاهتان را بشکنید و نگاه عمیق نداشته باشید و به نامحرم نگاه عمیق نداشته باشید.
نتیجه استفاده از کلمه راعنا
کلمه راعنا هم امر است که آنها موردخطاب قرار می‌گیرند و خدا می‌فرماید که این کلمه را بکار نبرید راعنا نگویید و بجای آن «انْظُرْنَا» بگویید و بعد می‌فرماید « وَاسْمَعُوا ۗ وَلِلْکَافِرِینَ عَذَابٌ أَلِیمٌ»۵ این را بشنوید و اگر کسی آن را نادیده گرفت و دوباره همان کلمه را گفت برایش عذاب الیمی خواهد بود.
دو نکته مهم آیه ۱۰۴ سوره بقره
پس نکته اول آیه در خطاب آمنوا بود و ایمان به معنای عام است اما ایمان عامی که همه گونه ایمانی برای آن مسلم یا مومن باشد اما نه به معنای خاصش و کلمه راعنا هم در زبان و السنه یهودی و عبرانی سب و ناسزا بوده لذا مومنین از گفتن آن نهی شدند و توصیه شد که «انْظُرْنَا» بگویند و «رَاعِنَا» نگویند. «انْظُرْنَا» به معنای انتظار هم است چرا که مرحوم علامه و طیب اصفهانی هم همین معنا را برای آن قائل شده‌اند جدای اینکه در تفسیرهایی دیگری مانند مجمع‌البیان همینگونه ذکر شده است.
بررسی صیغه لغوی کلمه راعنا
در اینجا صیغه امر از کلمه مراعات کردن « راعا راعنا و راعَ » و حرف نا که بیانگر متکلم است را با «انْظُرْنَا» عوض کنید و آن را بگویید لذا در زبان خودمان هم همین گونه است مانند چوپان‌ها که به زبان ساده‌ای حرف می‌زنند اما همین سخنان در السنه شهری اندکی سبک است لذا چون اینجا خود کلمه« یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا»۶ وجود دارد و در اینجا اولین کلمه خطاب به ایمان است و اولین آیه « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا»۷ در قرآن است و بحث تشریفات و احترام به مومنان را دارد، می‌گوید که کلمه «رَاعِنَا» را نگویید که مورد هتک قرار بگیرید یا آنها ناراحت شوند بخاطر همین شما کلمه انظرنا را بگویید.
بررسی معنای یَوَدُّ
«ما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ لَا الْمُشْرِکِینَ أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْکُمْ مِنْ خَیْرٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ اللَّهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ»۸ کلماتی که در این آیه مورد توجه هستند اول کلمه «یَوَدُّ» است و بعد هم «کَفَرُوا» اهل الکتاب و مشرکین اینها کلمات اولیه‌ای هستند که در اینجا موردتوجه قرار گرفته‌اند عبارت «ما یَوَدُّ الَّذِینَ »۹ یعنی آرزو نمی‌کنند یا نمی‌خواهند و دوست ندارد «وُدّ» به معنای دوست داشتن است.
بررسی کفر اهل کتاب
«ما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ لَا الْمُشْرِکِینَ» ۱۰ می‌فرماید که «الَّذِینَ کَفَرُوا» که در برابر الذین آمنوا آمده که از اهل کتاب یا مشرکین عبارت بیان هستند و جمله«لَا الْمُشْرِکِینَ» لا عطف به «ما یَوَدُّ» است بخاطر همین دوباره بر معطوف آورده شده و اینها از اهل کتاب و مشرکین دوست نمی‌دارند کافران اهل کتاب البته آیا کافران اهل کتاب معنای کفر می‌دهد؟ به چه معنایی است؟
ایمان نیاوردن اهل کتاب به پیامبر خاتم
«الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ»۱۱ یعنی کسانی که اهل کتاب و پیرو تورات و انجیل بودند منتهی آنها به آنچه که در تورات و انجیل بیان شده بود آنها نسبت به پیامبر خاتم کفر ورزیدند یعنی آنها ایمان نیاوردند و اطاعت نکردند ،وظیفه آنها این بود که طبق کتاب‌هایی که آسمانی هستند از پیامبر خاتم تبعیت بکنند و ایمان بیاورند اما ایمان نیاوردند لذا اینکه کفر بکار برده بخاطر این است و الا بین اینکه اهل کتاب و کافر باشند تناقض ایجاد می‌شود.
دلیل کفر اهل کتاب
اگر اهل کتاب به کتاب‌های خودشان ایمان آورده‌اند، پس چرا کافرند؟ آنها از جهت اینکه اهل تورات و انجیل هستند اطاعت نکردند یعنی طبق دستوراتی که داشتند باید به پیامبر ایمان می‌آوردند اما اطاعت نکردند چون ایمان نیاوردند مصداق «الَّذِینَ کَفَرُوا» شدند و به کفر توصیف شدند لکن مشتق متلبس به حقیقت است ، حقیقت اینجا مسلم است که آنها به آنچه که در کتاب آسمانی خود آمده ایمان ندارند.
مقایسه مشرکین و اهل کتاب
و «لَا الْمُشْرِکِینَ» یعنی کسانی که اهل کتاب نیستند و آن‌هایی که برای خداوند شریک قرار دادند یعنی بت پرستان و کسانی موحد نیستند ؛غیر اهل کتاب ، لذا آنها دوست ندارند «ما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ لَا الْمُشْرِکِینَ أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْکُمْ مِنْ خَیْرٍ»۱۲ که بهترین‌ها از طرف خدا برای شما نازل شود.
