بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لا یُقْبَلُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا تَنْفَعُها شَفاعَهٌ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ (۱۲۳) وَ إِذِ ابْتَلى‏ إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی‏ قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمینَ (۱۲۴) 

و بترسید از روزى که هیچ کس اندکى به کار دیگرى نیاید و به حال او سودى نبخشد و از هیچ کس فدایى پذیرفته نشود و شفاعت کسى او را سودمند نبود و آنان را یاورى نباشد. (۱۲۳) و (به یاد آر) هنگامى که خدا ابراهیم را به امورى امتحان فرمود و او همه را به جاى آورد، خدا به او گفت: من تو را به پیشوایى خلق برگزینم، ابراهیم عرض کرد: به فرزندان من چه؟ فرمود: (اگر شایسته باشند مى‏دهم، زیرا) عهد من به مردم ستمکار نخواهد رسید. (۱۲۴)

تفسیر سوره مبارکه بقره – آیه  ۱۲۴

دو واکنش متفاوت مردم در برابر کتاب‏هاى آسمانى‏ و پیامدهاى آن‏ها

حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ یدالله رضوانی

«أَعُوذُ بِاللَّهِ السَّمِیعِ الْعَلِیمِ مِنَ الشَّیْطَانِ اللَّعینِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم‏ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ وَ صَلَّی اللهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرینَ وَ اللَّعنَهُ الدَّائِمَهُ عَلَی أعْدائِهِمْ مِنَ الآنِ إلِی قِیامِ یَومِ الدِّینِ».

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لا یُقْبَلُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا تَنْفَعُها شَفاعَهٌ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ (۱۲۳) وَ إِذِ ابْتَلى‏ إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی‏ قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمینَ (۱۲۴) 

و بترسید از روزى که هیچ کس اندکى به کار دیگرى نیاید و به حال او سودى نبخشد و از هیچ کس فدایى پذیرفته نشود و شفاعت کسى او را سودمند نبود و آنان را یاورى نباشد. (۱۲۳) و (به یاد آر) هنگامى که خدا ابراهیم را به امورى امتحان فرمود و او همه را به جاى آورد، خدا به او گفت: من تو را به پیشوایى خلق برگزینم، ابراهیم عرض کرد: به فرزندان من چه؟ فرمود: (اگر شایسته باشند مى‏دهم، زیرا) عهد من به مردم ستمکار نخواهد رسید. (۱۲۴)

 

《وَ إِذِ ابْتَلى‌ إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ‌》۱

تجزیه و ترکیب جمله «وَ إِذِ ابْتَلى‌»

در این آیه کلماتی که وارد شده کلمه «اذ» که ظرف زمان و متعلق به محذوف از ظروف مستقره می باشد و  کلمه «ابْتَلى‌» به معنای اختبار و امتحان است که وقتی حضرت ابراهیم امتحان شد و امتحان الهی برای او پیش آمد.

معنای کلمه «ابْتَلى‌»

 درواقع این کلمه «ابْتَلى‌» به معنای امتحان جهت کشف حقیقت باطنی می‌باشد و اینکه در باطن فرد چه چیزی وجود دارد؛ گرچه خداوند عالم به اسرار است، تمام چیزهایی که مخفی هستند در حیطه دانایی خدا قرار دارند؛ درواقع عالم السر و الخفیات است و از باطن و ضمائر همگان آگاهی کامل دارد.

هدف از امتحان حضرت ابراهیم

برای اینکه باطن فردی اثبات و اظهار شود، خدا او را امتحان می‌کند و حضرت ابراهیم علیه السلام نیز به همین شکل بود ، می‌دانید که کلمه ابراهیم این کلمه به لحاظ ریشه‌ای یک کلمه عبری است و در عربی و فارسی هم همان ابراهیم استعمال می‌شود و نام پیامبر بزرگواری است که آن پیامبر نسب حضرت اسحاق و اسماعیل که پیامبران بنی‌اسرائیل از طرف حضرت اسحاق و نسبت حضرت پیامبر خاتم و امامان نیز از سمت حضرت اسماعیل و قبلا اشاره کردیم که خداوند چگونه آن‌ها را به حضرت ابراهیم اعطا فرموده است.

ترکیب آیه مذکوره

البته در کلمه «اذ» در مغنی هم داریم که از جهت استعمالات لغتی و معانی اختلافاتی وجود دارد ، اما آنچه که در این آیه وجود دارد، بنابر مسلک مرحوم علامه طباطبایی و مرحوم طیب اصفهانی، همان قرائت معروف آیه است که بیان فرمودند و کلمه ابراهیم در اینجا مفعول به است ، مفعول به هم همان چیزی است که «وقع علیه الفعل»، فعل در اینجا امتحان حضرت ابراهیم بود که بر مفعول واقع گردید، کلمه «رَبُّهُ» نیز در اینجا نقش فاعل دارد.

معنای اول کلمه «کلمات»

اینکه در اینجا «بِکَلِماتٍ» داریم، مراد از کلمات در اینجا چیست؟ دو احتمال وجود دارد و لذا دو احتمال نیز برای آن‌ قائل شده‌اند: یک دسته گفته‌اند که مراد از کلمات، جنس اقوال است، جنس قول‌هایی است که بر زبان می‌آید و به آن کلمات گفته می‌شود.

معنای دوم کلمه «کلمات»

یک عده گفته‌اند که جنس افعال است یعنی اینجا هم فرمود «فَأَتَمَّهُنَّ» یعنی حضرت ابراهیم فاعل است و «هن»هم به کلمات برمی‌گردد؛ یعنی اینکه حضرت ابراهیم اتمام کلمات کرد ،اتمام کلمات به چه معنایی است؟ یعنی از تمام امتحاناتی که حضرت حق برای او قرار داد، به صورت کامل از آن‌ها پیروز بیرون آمد ، لذا اینجا منظور آن افعالی است که انجام شده‌اند و حضرت ابراهیم به صورت کامل آورده است.

بررسی مقام امامت حضرت ابراهیم

البته روایاتی که از ائمه اطهار سلام الله علیهم اجمعین در اینجا آورده اند را در مقام ذکر کرده و بر آن بحث می‌کنیم ، کلمه بعدی «قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً» ۲ است، فاعل این قال «رَبُّهُ» می‌باشد یعنی خداوند فرموده است «إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً» کلمه «جاعِلُکَ» خطاب به پیامبر است که من تو را برای مردم امام قرار دادم، چون اینجا مقام، مقام بیان حضرت ابراهیم است، ضمیر کاف «إِنِّی جاعِلُکَ» مربوط به حضرت ابراهیم خواهد بود یعنی اگر قرینه‌ای نباشد خطابات مفرد به پیامبر می‌خورند اما اگر قرینه داشته باشیم باید طبق آن قرینه بگوییم که مخاطب چه کسی بوده، اینجا مخاطب حضرت ابراهیم است.

پیشوا بودن حضرت ابراهیم

«قالَ»گفت چون قبلا درخواست کرده بود و حضرت حق در جواب فرمود« إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً» که خداوند فرمود ما تو را پیشوا قرار دادیم و مقتدای مردم قرار دادیم کلمه «ناس» را بکار برده و کلمه «الناس» شامل همه مردم می‌شود خداوند این مقامش را چگونه به وی اعطا کرده؟ به واسطه اتمام همان کلمات و اینکه همه امتحانات را با پیروزی طی می‌کرد.

توجه حضرت ابراهیم به امتحان الهی

توجه حضرت ابراهیم بسیار مهم است و نکته جالبی بوده و حتی زمانی که به بحث روایی آن وارد می‌شویم، معمولا شنیدید که وقتی حضرت ابراهیم به آتش افکنده شد، بعضی از موجوداتی که در اختیار حضرت ابراهیم بودند، آمدند و اظهار کمک کردند ولی حضرت از هیچ یک از آن‌ها استمداد نجست در واقع مضمون این بود که من برای کسی که در آتش افتادم خود او مرا نجات خواهد داد و اینطور که شما می‌گویید نیست، «نَارُ کُونِی بَرْدًا وَسَلَامًا»۳

دلیل مقام بالای حضرت ابراهیم

او اتمام کلمات کرد و خدا اینگونه پاسخ وی را داد که برای همه کسانی که در آن زمان بودند حتی برای همان نمرودی‌ها این درس بسیار بزرگی بود که حضرت ابراهیم اینگونه بود، البته آن‌ها حضرت ابراهیم را تحمل نکردند و وی را تبعید نمودند و او را به سمت شامات و فلسطین روانه کردند. این جهتی شد که بخاطر آن مقام بالایی به حضرت ابراهیم دادند که مقام امامت از مقام نبوت عامه بالاتر است و پیامبری مقامش عالی است و اولوالعزم محسوب می‌شود که علاوه بر نبوت، مقام امامت هم به او اعطا شده باشد و حضرت ابراهیم این را از خدا خواست و خدا هم به وی عنایت نمود.

مصداق کامل تبعیت از دیدگاه قرآن

در اینجا مرحوم کلینی روایتی از حضرت رضا علیه السلام بیان کرده‌است که «مصداق اتم و اکمل کسانی که باید تبعیت کنند خود نبی مکرم است و همچنین اوصیای طاهرین حضرت پیامبر خاتم»۴

درخواست مسلمان واقعی شدن از خداوند

در یکی از آیات سوره بقره داریم که «رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّهً مُسْلِمَهً لَکَ»۵ که همه این‌ها توحید را نیز بیان می‌کند یعنی مخلصانه برای تو باشند یعنی ما را مسلمان واقعی برای خودت قرار ده تا جایی که می‌فرماید «رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِکَ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ یُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ‌»۶ که منظور از این خطاب، پیامبر خاتم صلوات الله علیه است.

دلیل قطع نسل پیامبران از نسل اسحاق

در ادامه آیه می‌فرماید «قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ‌»که یعنی امامت هیچگاه به ظالمین نخواهد رسید. اگر جایی ظلم کردند به امامت نخواهند رسید مانند بنی‌اسرائیل که بعد از حضرت یوسف پیامبری برایشان مبعوث نشد و بحث نبوت از نسل حضرت اسحاق بریده شد، بخاطر اینکه آن‌ها به حضرت یوسف ظلم کردند.

منابع

۱_ سوره بقره آیه ۱۲۴

۲_سوره مبارکه بقره آیه ۱۲۴

۳_ سوره انبیا آیه ۶۹

۴_  کافی ج ۱ ص ۱۹۵ ح ۱، 

۵_ سوره بقره آیه ۱۲۸

۶_سوره بقره آیه ۱۲۹

۷_سوره بقره آیه ۱۲۴