قطعا ما تو را به درستى و راستى، بشارت دهنده وبیم رسان فرستادیم، و تو [بعد از ابلاغ پیام حق] مسئول [ایمان نیاوردن و وضع و حال] دوزخیان نیستى. (۱۱۹) یهود و نصارى هرگز از تو راضى نمىشوند تا آنکه از آیینشان پیروى کنى. بگو: مسلما هدایت خدا فقط هدایت [واقعى] است. و اگر پس از دانشى که [چون قرآن] برایت آمده از هوا و هوسهاى آنان پیروى کنى، از سوى خدا هیچ سرپرست و یاورى براى تو نخواهد بود. (۱۲۰) کسانى که کتاب [آسمانى] به آنان دادهایم، آن را به طورى که شایسته آن است [با تدبر و به قصد عمل کردن] مىخوانند؛ آنانند که به آن ایمان مىآورند و کسانى که به آن کفر مىورزند آنانند که زیانکارند. (۱۲۱) اى بنىاسرائیل! نعمت هاى مرا که به شما عطا کردم و اینکه شما را بر جهانیان [زمان خودتان] برترى دادم، یاد کنید. (۱۲۲)
تفسیر سوره مبارکه بقره – آیه ۱۲۱
دو واکنش متفاوت مردم در برابر کتابهاى آسمانى و پیامدهاى آن‌ها
قطعا ما تو را به درستى و راستى، بشارت دهنده وبیم رسان فرستادیم، و تو [بعد از ابلاغ پیام حق] مسئول [ایمان نیاوردن و وضع و حال] دوزخیان نیستى. (۱۱۹) یهود و نصارى هرگز از تو راضى نمىشوند تا آنکه از آیینشان پیروى کنى. بگو: مسلما هدایت خدا فقط هدایت [واقعى] است. و اگر پس از دانشى که [چون قرآن] برایت آمده از هوا و هوسهاى آنان پیروى کنى، از سوى خدا هیچ سرپرست و یاورى براى تو نخواهد بود. (۱۲۰) کسانى که کتاب [آسمانى] به آنان دادهایم، آن را به طورى که شایسته آن است [با تدبر و به قصد عمل کردن] مىخوانند؛ آنانند که به آن ایمان مىآورند و کسانى که به آن کفر مىورزند آنانند که زیانکارند. (۱۲۱) اى بنىاسرائیل! نعمت هاى مرا که به شما عطا کردم و اینکه شما را بر جهانیان [زمان خودتان] برترى دادم، یاد کنید. (۱۲۲)
در آیه ۱۲۱ سوره مبارکه بقره «الَّذِینَ آتَیْناهُمُ» چه کسانی هستند؟ طبق روایاتی که در ذیل این آیه مرحوم علامه طباطبایی و مرحوم طیب اصفهانی رحمت الله علیهما آورده‌اند، بررسی می‌کنیم ، در کافی از حضرت صادق آل محمد (ع) روایت آورده است و این را بیان کرده‌اند که فرمود که مراد از الذین آتیناهم «هم الائمه»۲ ،مجددا در مجمع‌البیان و تفسیر عیاشی از حضرت صادق آل محمد روایت آوردند که فرمود «ان حق تلاوته هو الوقوف عند ذکر الجنه و النار یسال فی الولی و یستعیذ الاخری»۳
معنای تلاوت کردن قرآن
این بحث تلاوت، کلمه تلاوت چه معنایی می‌دهد؟ آیا تلاوت به معنی خواندن قرآن است؟ نه اینگونه نیست که ما فکر کنیم فقط باید قرآن را بخوانیم در این روایت می‌فرماید : «حق تلاوت قرآن این است که شما به وقت ذکر جنت متوقف شوید و آن را از خدا بخواهید و زمانی که کلمه نار می‌آید به سوی خدا استعاذه کنید» و هرچیزی که در این باب بیان می‌شود.
روایت مرحوم طیب و علامه از حق تلاوت
اینکه اینجا می‌فرماید «یَتْلُونَهُ» ، اولا «الَّذِینَ آتَیْناهُمُ» چه کسانی هستند؟ دوم کتاب چه کتابی است؟ بعد «یَتْلُونَهُ» چه معنایی می‌دهد؟ همه این‌ها در روایت آورده شده ، یک روایت دیگری که هم مرحوم علامه و هم مرحوم طیب آورده‌اند و در ارشاد دیلمی نقل کرده‌اند که این روایت هم بسیار روایت زیبایی است و می‌فرماید که مراد از «الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ» یعنی «یرتلون آیاته» اول شمرده شمرده آن آیات را می‌خوانند و «یتفقهون» به در آن تفقه می‌کنند که تفقه یعنی تفهم، یعنی برای فهم آن کاملا ورود می‌کنند.
آثار عمل و تدبر در قرآن
در ادامه می‌فرماید که «یعملون به احکامه» احکام آن را عمل می‌کنند، «یرجون وعده» به وعده‌های بهشتی و حوری‌های بهشتی و امثال این‌ها امید دارند «و یخافون وعیده» و از آنچه که وعید یعنی از وعده به جهنم و دوزخ و خلاصه عقاب‌های سخت وجود دارند، می‌ترسند، «یعتبرون به قصصه» ازبیان قصص قرآن عبرت و اعتبار می‌گیرند و« یاتمرون به اوامره »یعنی به اوامر قرآن امر می‌کنند و «ینتهون به نواهیهه»و آنچه که در قرآن نهی شده است را ترک می‌کنند.
توصیح حق تلاوت قرآن
«ما هو الله حفظ آیاته و درس حروفه و تلاوت سوره و درس اعشاره و اخماسه حفظ حروفه و اعضا احکامه انما هو تدبر آیاته و العمل به احکامه»۴ که اگر بخواهیم کلمه یتلون را در یک کلمه بیان کنیم که چه معنایی دارد باید تدبر در آیات را بگوییم که تدبر در آیات همه آن‌ها را دارد، بدنبال تدبر و العمل به احکامه خواهد آمد که در آیه «کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیْکَ مُبَارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیَاتِهِ»۵ تفسیر البرهان درباره این آیه، تفسیر قرآن به قرآن نقل کرده، یعنی همه مطالبی که از روایات بیان کردیم در یک کلمه «لِیَدَّبَّرُوا آیَاتِهِ» بیان شده است.
آثار تدبر در قرآن
به دنبال تدبر در آیات قرآنی عمل خواهد آمد و عمل به احکام که می‌فرمایند یعنی همراه با عمل کردن به احکام قرآنی. این قرائت صرف که به آن قری گفته می‌شود، قرائت صرف و حفظ آیات به تنهایی حق تلاوت قرآن نخواهند بود؛ تدبر و عمل به آن حق تلاوت خواهند بود. خود اینکه قرآن را بخوانند و «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا»۶ یعنی که قرآن را شمرده بخوانید.
آداب تلاوت قرآن
مهم این است که ما آیات قرآن را باتوجه بخوانیم تا بتوانیم در آن تدبر بکنیم؛ مسلما مقدمه تدبر همان قرائت عادی است که ما باید مرتب، کلمه به کلمه و شمرده شمرده آن را بخوانیم اما اینکه فقط قرآن را حفظ کنیم و آن را تلاوت کنیم این کفایت نمی‌کند، حق تلاوت نمی‌شود ، حق تلاوت این است که عمل به احکام شود و در آیات تدبر گردد.
منظور از کلمه الکتاب در آیه شریفه
قبلا عرض کردیم که مراد از «الذین» امامان هستند ، مراد مطلب بعدی این بود که بعد «یتلون» که «الکتاب» آمده، مراد از «الکتاب» چیست؟ در قرآن هر جا از کلمه الکتاب استفاده شد معنی قرآن می‌دهد، آن چیزی که مسلم است «ذلک الکتاب لاریب فیه»۷ چیزی که بعنوان قرآن بر پیامبر نازل شده همین است که اکنون در دستان ماست.
بیان کامل مصداق آتیناهم الکتاب
«الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ» یعنی ائمه اطهار که البته بیان مصادیق کامل اصطلاح آتیناهم الکتاب است که می‌فرمایند این از باب بیان مصدق است ولی آنچه که مسلم است کسی که در نقش «آتَیْناهُمُ» قرار می‌گیرد و خدا قرآن را به آن‌ها می‌کند، ائمه اطهار هستند که رئیس آن‌ها پیامبر خاتم (ص) و وزیر اعظم ایشان نیز حضرت امیرالمومنین و ملکه ایشان که حضرت صدیقه طاهره(س) می‌باشند.
مراد از بیان «الکتاب»
شاید کسی بگوید که مراد از کتاب، تورات و انجیل هم می‌شود چون اهل کتاب و بحث اهل کتاب داشتیم و شاید بگویند که خیر منظور تورات و انجیل هستند یا بگوییم که مجموع این‌ها مراد از این است که ما بیاییم بیان کنیم که از مجموع آنچه که ذکر شده، چه آیات و چه روایاتی که پیرامون این مسئله آمده‌اند، نشان دهنده این است که کلمه الکتاب به معنی قرآن است و کسانی آتیناهم هستند همانا ائمه اطهار صلوات الله علیهم اجمعین خواهند بود.
نکات موجود در بحث تدبر
بعد «حق تلاوته» را که گفتیم درباره بحث تدبر است اینجا چند نکته وجود دارد که خدمت شما عرض می‌کنم: یکی اینکه بحث تلاوت با تدبر در قرآن و عمل به احکام آن مساوی است و استشهاد آن نیز به آیه ۲۹ سوره مبارکه ص خواهد بود. نکته بعدی این است که ترتیل در قرآن به چه معنایی است؟ اینکه فرمود «ورتل القرآن ترتیلا »این یکی از آن چیزهایی است که در تلاوت وجود دارد که هرگاه خواستید قرآن بخوانید، با ترتیل بخوانید و تلاوت این مورد را در خودش دارد یعنی شمرده شمرده قرآن خواندن.
قول دوم در باب تدبر در قرآن
سوم فهم معانی که همان تفهم بود در آن روایت فرمود «یتفقهون» چهارمین مطلب عمل به احکام قرآن، پنجمین امید داشتن به وعده‌های قرآن کریم نسبت به آنچه که به عمل شما داده می‌شود و ششمین ترس و خوف داشتن از وعیدهای قرآنی یعنی وعده‌هایی که در قرآن به آتش و دوزخ و امثالهم داده شده، هفتم عبرت گرفتن از قصص و حکایات است که ما همیشه باید از آن درس بگیریم، هشتم اطاعت از اوامر و نهم ترک محرمات که همان نواهی می‌باشند. این موارد لب مطالبی بودند که درباره مراد از «یتلون» می‌توان بیان نمود.
ارتباط کلمه یومنون و داعی الله شدن
در دنباله آیه داریم «أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ مَنْ یَکْفُرْ بِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ» ضمیر به، به الکتاب اشاره دارد ، این کلمه «یُؤْمِنُونَ» را هم عرض کردیم نه اینکه خودشان به قرآن ایمان داشته باشند چرا که به طریق اولویت است. آنچه که در صیغه کلمه یومنون است یعنی اینکه دیگران را نسبت به قرآن ایمان‌پروری می‌کنند و ایمان آن‌ها را درست می‌کنند، تمام این موارد را که جمع کنیم عبارت داعی الله ایجاد می‌شود و داعی به سوی خدا خواهند شد.
شرط داعی الله بودن
«الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداهِ وَ الْعَشِیِّ» ۸ در این آیه کلمه «یَدْعُونَ» مورد نظر است که «یَدْعُونَ» یعنی داعی الله بودن و همیشه به سمت خدا رفتن ، در زیارت آل یاسین درباره حضرت حجت (عج) داریم که «اسلام علیک یا داعی الله و ربانیه» این کلمه یومنون یکی از آن‌شرایطی است که داعی باید داشته باشد؛ «یُؤْمِنُونَ بِهِ» یعنی قرآن را بر دیگران ایمان‌بخشی می‌کنند.
بیان معنای کلمه خاسر
« وَ مَنْ یَکْفُرْ بِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ» اما اگر کسی بخواهد این واقعیت‌ها را بپوشاند، کفر بورزد و بر حقیقت‌ها سرپوش بگذارد، او خاسر خواهد شد خاسر یعنی ضرر می‌کند و سرمایه اصلی خود را نیز از دست می‌دهد. زمانی که ما اصفهانی‌ها از اعراب خرید می‌کنیم اگر چانه بزنیم به آن خسارت می‌گویند خسارت یعنی من این را خودم ۲۰ تومان خریدم اما شما می‌خواهید آن را ۱۰ تومان بخرید ، خسارت یعنی زیان رسیدن به اصل سرمایه پس خاسر کسی است که عمر و وجود انسانی خود را از دست داده است.
خاسر بودن از دیدگاه قرآنی
کلمه «الْخاسِرُونَ» یعنی آنچه خودشان هستند را نیز از دست می‌دهند لذا این بحث خاسرون بسیار مهم است و کسی که خاسر است چه کسی خواهد بود؟ کسی است که بیاید سرپوش بر این مطلب در بحث قرآن بگذارد، به قرآن ایمان‌سازی نکند، رعایت حق تلاوت هم نداشته باشد یعنی اعمال را بدرستی انجام ندهد که به تدبر در قرآن برسد، بعد از آن برای وی خسارت خواهد بود «فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ»اینکه برای «هُمُ الْخاسِرُونَ» ضمیر فصل هم آورده بخاطر تاکید و حصر در این مطلب است .
