بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لا یُقْبَلُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا تَنْفَعُها شَفاعَهٌ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ (۱۲۳) وَ إِذِ ابْتَلى‏ إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی‏ قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمینَ (۱۲۴) 

و بترسید از روزى که هیچ کس اندکى به کار دیگرى نیاید و به حال او سودى نبخشد و از هیچ کس فدایى پذیرفته نشود و شفاعت کسى او را سودمند نبود و آنان را یاورى نباشد. (۱۲۳) و (به یاد آر) هنگامى که خدا ابراهیم را به امورى امتحان فرمود و او همه را به جاى آورد، خدا به او گفت: من تو را به پیشوایى خلق برگزینم، ابراهیم عرض کرد: به فرزندان من چه؟ فرمود: (اگر شایسته باشند مى‏دهم، زیرا) عهد من به مردم ستمکار نخواهد رسید. (۱۲۴)

تفسیر سوره مبارکه بقره – آیه  ۱۲۴

آزمایش‏هاى ابراهیم (ع) و عظمت مقام امامت‏ و محرومیت ستمکاران از این مقام‏  

حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ یدالله رضوانی

«أَعُوذُ بِاللَّهِ السَّمِیعِ الْعَلِیمِ مِنَ الشَّیْطَانِ اللَّعینِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم‏ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ وَ صَلَّی اللهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرینَ وَ اللَّعنَهُ الدَّائِمَهُ عَلَی أعْدائِهِمْ مِنَ الآنِ إلِی قِیامِ یَومِ الدِّینِ».

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لا یُقْبَلُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا تَنْفَعُها شَفاعَهٌ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ (۱۲۳) وَ إِذِ ابْتَلى‏ إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی‏ قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمینَ (۱۲۴) 

و بترسید از روزى که هیچ کس اندکى به کار دیگرى نیاید و به حال او سودى نبخشد و از هیچ کس فدایى پذیرفته نشود و شفاعت کسى او را سودمند نبود و آنان را یاورى نباشد. (۱۲۳) و (به یاد آر) هنگامى که خدا ابراهیم را به امورى امتحان فرمود و او همه را به جاى آورد، خدا به او گفت: من تو را به پیشوایى خلق برگزینم، ابراهیم عرض کرد: به فرزندان من چه؟ فرمود: (اگر شایسته باشند مى‏دهم، زیرا) عهد من به مردم ستمکار نخواهد رسید. (۱۲۴)

 

《وَ إِذِ ابْتَلى‌ إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ‌》۱

 

ابتلا و آزمایش حضرت ابراهیم

نکته اول در این آیه درباره «ابْتَلى‌» می باشد  که درواقع بیانگر امتحان و اختبار از نبی مکرم حضرت ابراهیم علیه السلام می‌باشد ، ایشان مقام بسیار بالایی داشتند و هرکس که مقام بالا داشته باشد، امتحان‌ها و بلیه‌های بسیاری بر او وارد خواهد شد ، مانند آن قصه معروف حضرت ابراهیم که هر کس نام ایشان را می‌شنود داستان سوزانده شدن ایشان توسط نمرودیان به ذهنش تبادر می‌شود.

شکستن بت‌ها توسط ابراهیم

ایشان چکار کرده بود؟ همه بت‌ها را شکسته بود ولی در قرآن آمده که بت بزرگ را نشکسته بود،  مردم شهر گفتند چه کسی بت‌ها را شکسته؟ دیدند ابراهیم به تعطیلات نیامده ، لذا از او پرسیدند ،وی جواب داد بت بزرگ شکسته چرا که تبر بر دوش اوست ، در جواب گفتند که از بت بزرگ کاری ساخته نیست و ابراهیم پرسید پس چرا او را پرستش می‌کنید؟

مقام نَسَبی حضرت ابراهیم

مقام نسبی حضرت ابراهیم این است که جد بنی‌اسرائیل و بنی اسماعیل می‌باشد‌ هم طایفه بنی اسماعیل و هم اسرائیل از او هستند چرا که ایشان پدر اسماعیل و اسحاق بوده است به همین علت نسبت قریش و بنی‌اسرائیل به ایشان می‌رسد.

طبقات نسلی پیامبر اکرم(ص)

البته این طبقات نسلی که از پیامبر اکرم به حصرت ابراهیم می‌رسند، گفته شده که ظاهرا ۲۲ نسل بوده اما بعد رها شده و در تاریخ ذکر نشده که چه افراد دیگری واسطه میان این دو پیامبر بوده‌اند ، من هم دراین مورد تحقیق نکرده‌ام و از استاد خود شنیدم که گفت از عبدالله پدر پیامبر ۲۲ نفر ذکر گردد به جد ایشان می‌رسیم.

دلیل  مقام رفیع حضرت ابراهیم

به هرحال مقام حضرت ابراهیم بسیار بلند است ، اما این‌ها یعنی پیامبران با ابتلائات، درجه می‌گیرند و باید امتحان بدهند موفقیت در امتحانات سخت موجب ایجاد درجات عالی خواهند شد و هر چه انسان درجه بیشتری داشته باشد امتحانات سخت‌تری برای او خواهد بود ، برای مثال زمانی که کودک در دبستان است در امتحان از او جمله بابا آب داد را می‌خواهند اما ۱۲ سال بعد زمانی که در کنکور شرکت کرد، باید با عده‌ای رقابت کند و به دانشگاه‌های خوب برود.

میزان دشواری امتحانات

در گذشته دانشگاه پیام نور و آزاد وجود نداشت دانش‌آموزان یا به دانشگاه می‌رفتند یا نمی‌توانستند؛ به‌هرحال اکنون دروازه‌های آن‌ها باز شده و این دانشگاه‌ها در سراسر کشور وجود دارند ، به مرور مراحل سخت‌تر می‌شوند کارشناسی ارشد دشوارتر خواهد شد و در ورودی مقطع دکتری نیز افراد به ندرت می‌توانند شرکت کنند و موفق شود.

شیوه‌های مختلف امتحان برای ابراهیم

بحثی که درباره حضرت ابراهیم مطرح شده همان ابتلاست که بحث روشنی می‌باشد چون ایشان انحاء ابتلائات را نیز داشته ، به یاد بیاورید زمانی که ابراهیم اختبار شد و امتحان شد و خداوند وی را امتحان کرد ، این کلمه به ربه بازمی‌گردد چرا که فاعل آن «رَبُّهُ» است ، «بِکَلِماتٍ» باء سببیه است یعنی بوسیله کلمات، مهم است که در تفسیر مشخص کنیم که این کلمات چه چیزهایی هستند.

معانی مختلف کلمه «کلمات»

مفسرین در باب کلمات اقوال مختلفی گفتند که کلیت آن است ، برخی افراد آن را از جنس قول می‌دانند یعنی آن را اقوال دانستند و عده‌ای نیز آن را افعال می‌دانند که این درست است ، اینکه حضرت ابراهیم بوسیله کلمات آزمایش می‌شود و ابتلا پیدا می‌کند، این‌ها کارهایی هستند که در آن‌زمان باید انجام می‌داده است ، لذا در دنباله آن که می‌فرماید «فَأَتَمَّهُنَّ»یعنی به وسیله کارهایی که به او واگذار می‌شود، آزمایش خواهد شد؛ ضمیر هن به کلمات اشاره دارد چرا که همه آن‌ها را کامل می‌کند و به اتمام می‌رساند.

بررسی اهمیت عبارت «فَأَتَمَّهُنَّ»

برای بیان این مهم از فاء استفاده کرده و ثم نیاورده یعنی ابتلای حضرت ابراهیم همانا و پیروزی وی در این امتحانات هم همانا. خداوند کلمات را می‌آورد و او را می‌آزماید و امتحان می‌کند پس «فَأَتَمَّهُنَّ» فاء آورده که این فاء یعنی سریعا به همه امتحانات پاسخ می‌دهد و آن را کامل می‌کند ، حضرت ابراهیم وجود قدرتمندی داشته است در سرزمین‌های بابل که اکنون سمت ترکیه می‌باشد و سپس به شامات، فلسطین و حجاز رفت.

پیروزی ابراهیم در امتحانات الهی

من نمی‌دانم که در گذشته هواپیما که نبوده است و با چه وسیله‌ای مسیرهای طولانی را طی می‌کردند؟ عموما با اسب، شتر یا قاطر می‌رفتند. در ادامه درباره کلمات بحث می‌کنیم تا بتوانیم اتمام آن را مشخص کنیم ، در تفسیر عبارت کلمات آنچه که مسلم می باشد ، این است که حضرت ابراهیم تمامی امتحانات الهی را کاملا پیروز شده و در هیچ یک از آن‌ها شکست نخورده است. «فَأَتَمَّهُنَّ» یعنی حضرت ابراهیم در همه امتحانات پیروزی کسب کرده‌اند و در هیچ یک از آن‌ها با شکست مواجه نشده‌اند.

نصب مقام امامت

سپس بعد از اینکه امتحانات خود را به پایان رسانده «قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً» یعنی همه امتحانات را داد و پیروز شد و بعد از خدا درخواست کرد که مرا امام قرار ده ،  این مقام امامت اولا بدانید که مقام امامت فقط و فقط با نصب حضرت حق انجام می‌شود؛ کاری که حضرت نبی مکرم (ص) در رابطه با «بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ»۲ مامور شد، در واقع اعلام نصب خدا بود ، لذا مقام امامت مقام منصوب من الله است.

خصوصیت‌های خاص امام

اگر ما بحث امامت را داریم در بحث‌های روز ما هم دخل و تصرف دارد ، لذا صحبت‌های دموکراسی نمی‌تواند کارساز باشد ، آیا می‌توان با رای دادن مثلا بنا بر هر دو قول، فقیه عادلی را به عنوان رهبر تعیین کنید؟ باید نسبت به آنچه در این مقام وجود یک سری خصوصیت‌ها را داشته باشد تا بتواند در این مقام قرار بگیرد.

دموکراسی در ایران و آمریکا

در آمریکا مردم رای‌های خود را به شورای محلی می‌دهند و آن‌ها با اجماع سایر رای‌ها رئیس‌جمهور را مشخص می‌کنند اما در این خود مردم مستقیما رای می‌دهند ، آیت الله تبریزی می‌گفت آقا آنچه وجود دارد، نصب است، منصوب است کدام انتخابات؟ کدام رای؟ کدام دموکراسی؟

شرایط امامت نزد خداوند

اولا امامت فقط به دست خداوند است دوما اینکه مقام امامت به کسی اعطا می‌شود که شایستگی آن را داشته باشد یعنی اینگونه نیست که خداوند هر فردی را برای امامت انتخاب کند؛ پس لازم است این شایستگی درون فرد وجود داشته باشد ، آن اهتدی و امتحاناتی که در آن وجود دارد را باید در خودش ایجاد کند؛ در نهایت اگر صلاحیت و صالحیت امامت را داشت، حضرت حق او را منصوب می‌کند ، پس بالاترین مقام، مقام امامت است و صلاحیت آن نیز به دست کسی است که قصد دارد امام شود که در واقع باید خودش را در مقام عبودیت پیروز کند.

شرط اعطای مقام امامت به انسان

امام باید مراحل عبودیت را طی کند مانند همین عبارت «فَأَتَمَّهُنَّ» به این معنا که باید کلمات را درست کند، بنابر آنچه که گفته می‌شود این مقام از رده نبوت بالاتر است ، یعنی حضرت ابراهیم نبی بود«قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً» اما بعد مقام امامت را نیز درخواست کرد و تنها برای خودش درخواست نکرد بلکه مِنْ ذُرِّیَّتِی یعنی ذریه مرا نیز امام قرار بده.

تفسیر مرحوم طیب از کلمات

مرحوم طیب اصفهانی کلمات در ۲۰ مورد خلاصه می‌کند: اولین کلمه‌ای که برای افعال و اعمال انسان و رسیدن به این مقام از قول حضرت جل و علی و با عبارت کلمات بیان کرده، معرفت به توحید و منزه شدن خداوند است، به‌صورتی که ابراهیم باید تنزیه کند این مورد ، مانند همان بحث سبحان الله است که ما می‌گوییم ، لازم است حضرت حق را از شرک منزه کنیم.

باورپروری در عبارت کلمات

دوم بحث یقین است که در ادامه آیات آن را می‌خوانیم ، این بحث منزه دانستن خدا در آیه شریفه «إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِین»۳ دومین کلمه هم بحث یقین است «وَکَذَلِکَ نُرِی إِبْرَاهِیمَ مَلَکُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ»۴ باورپروری و ایقان کردن دیگران، دومین موردی است که در عبارت کلمات آن را تعبیر کردند.

شجاعت از شرایط امامت

سومین آن شجاعت است؛ در قصه حضرت ابراهیم ببینید که علاوه بر عبودیت بت‌ها را نیز شکست یعنی دایره وجودی عالم را از چیزهایی که شریک خداوند بودند، پاکسازی کرد ، این مورد باعث شد نترسد و در آتش بیفتد و لذا آمد و بت‌ها را شکست «فَجَعَلَهُمْ جُذاذاً إِلَّا کَبِیراً لَهُمْ لَعَلَّهُمْ إِلَیْهِ یَرْجِعُونَ»۵ همه بت‌ها را شکست ،مگر بت بزرگ را.

حلیم بودن حضرت ابراهیم

چهارمین کلمه که در وصف «فَأَتَمَّهُنَّ» فرمود، حلم است. حلم اهمیت زیادی دارد ما طلاب باید مرتبه‌ای از حلیم را در خودمان پرورش دهیم، حلم در تعبیر فارسی شکیبایی و بردباری معنی شده «إِنَّ إِبْراهِیمَ لَحَلِیمٌ أَوَّاهٌ مُنِیبٌ»۶ این چهارمین کلمه از کلماتی است که حضرت ابراهیم «فَأَتَمَّهُنَّ» آن‌ها را به تمامیت رساند.

اهمیت سخاوت

پنجمین آن سخاوت است، فرد باید سخی باشد.«هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ ضَیْفِ إِبْراهِیمَ الْمُکْرَمِینَ»۷ بر اساس این آیه، حضرت ابراهیم بهترین مهمانپذیر بود چرا که اکرام و تکریم می‌کرد.

دوری از شرک به خدا

ششمین آن اینکه نسبت به شریک قرار چیزی برای خدا کناره‌گیری کند و عزلت بگیرد یعنی در جایی که بخواهند برای خدا شریک قرار دهند و در اصول خرابکاری کنند، کنار برود.«وَ أَعْتَزِلُکُمْ وَ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ»۸ از کسانی که قصد دارند برای خدا شریکی قرار دهند، کناره‌گیری می‌کند‌.

نحوه دفع سیئه

هفتمین آن دفع سیئه است بالحسنه یعنی من بد کردم تو خوبی کن ، خیلی سخت است برای مثال در خیابان که می‌روی فردی به شما ناسزا بگوید و شما به او سلام کنی«خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلاَماً»۹ دفع سیئه به حسنه کار بسیار مهمی است، برخی اوقات افراد توان انجام آن را ندارد و اگر کسی بخواهد این کلمه را به اتمام برساند، اهمیت بالایی دارد ، اگر خواستید دفع سیئه به حسنه بکنید طبق چیزی که قرآن به ما گفته توصیه من است که پیشگیری کنید یعنی سیئه‌ای رخ ندهد‌.

تمامیت دفع سیئه توسط حضرت ابراهیم

«لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لَأَرْجُمَنَّکَ ۖ وَاهْجُرْنِی مَلِیًّا قالَ سَلامٌ عَلَیْکَ سَأَسْتَغْفِرُ لَکَ رَبِّی»۱۰ اینجا می‌گوید اگر از این کار دست برنداری تو را سنگسار می‌کنم و برای مدت طولانی از تو دور می‌شوم ، حضرت ابراهیم چه گفت؟ گفت سلام بر تو بزودی نزد پروردگار برایت طلب عفو می‌کنم ، او تهدید می‌کند و نبی می‌گوید دعایت خواهم کرد.

منابع 

۱_ سوره بقره آیه ۱۲۴

۲_ سوره مائده آیه ۶۷

۳_ سوره انعام آیه ۷۹

۴_ سوره انعام آیه ۷۵

۵_ سوره انبیا آیه ۵۸

۶_ سوره هود آیه ۷۵

۷_سوره ذاریات آیه ۲۴

۸_ سوره مریم آیه ۴۸

۹_سوره فرقان آیه ۶۳

۱۰_ سوره مریم آیات ۴۶ و ۴۷