بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لا یُقْبَلُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا تَنْفَعُها شَفاعَهٌ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ (۱۲۳) وَ إِذِ ابْتَلى‏ إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی‏ قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمینَ (۱۲۴) 

و بترسید از روزى که هیچ کس اندکى به کار دیگرى نیاید و به حال او سودى نبخشد و از هیچ کس فدایى پذیرفته نشود و شفاعت کسى او را سودمند نبود و آنان را یاورى نباشد. (۱۲۳) و (به یاد آر) هنگامى که خدا ابراهیم را به امورى امتحان فرمود و او همه را به جاى آورد، خدا به او گفت: من تو را به پیشوایى خلق برگزینم، ابراهیم عرض کرد: به فرزندان من چه؟ فرمود: (اگر شایسته باشند مى‏دهم، زیرا) عهد من به مردم ستمکار نخواهد رسید. (۱۲۴)

تفسیر سوره مبارکه بقره – آیه  ۱۲۴

آزمایش‏هاى ابراهیم (ع) و عظمت مقام امامت‏ و محرومیت ستمکاران از این مقام‏  

حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ یدالله رضوانی

«أَعُوذُ بِاللَّهِ السَّمِیعِ الْعَلِیمِ مِنَ الشَّیْطَانِ اللَّعینِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم‏ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ وَ صَلَّی اللهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرینَ وَ اللَّعنَهُ الدَّائِمَهُ عَلَی أعْدائِهِمْ مِنَ الآنِ إلِی قِیامِ یَومِ الدِّینِ».

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لا یُقْبَلُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا تَنْفَعُها شَفاعَهٌ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ (۱۲۳) وَ إِذِ ابْتَلى‏ إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی‏ قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمینَ (۱۲۴) 

و بترسید از روزى که هیچ کس اندکى به کار دیگرى نیاید و به حال او سودى نبخشد و از هیچ کس فدایى پذیرفته نشود و شفاعت کسى او را سودمند نبود و آنان را یاورى نباشد. (۱۲۳) و (به یاد آر) هنگامى که خدا ابراهیم را به امورى امتحان فرمود و او همه را به جاى آورد، خدا به او گفت: من تو را به پیشوایى خلق برگزینم، ابراهیم عرض کرد: به فرزندان من چه؟ فرمود: (اگر شایسته باشند مى‏دهم، زیرا) عهد من به مردم ستمکار نخواهد رسید. (۱۲۴)

《وَ إِذِ ابْتَلى‌ إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ‌》۱

تفسیر فَأَتَمَّهُنَّ در مجمع‌البیان

در ذیل عبارت «بِکَلِماتٍ» که حضرت جل و علی در این آیه شریفه فرموده‌اند که حضرت ابراهیم کلمات را به اتمام رساندند و برای آن از «فَأَتَمَّهُنَّ» استفاده کردند،  در بیان کلمات بودیم که در مجمع‌البیان که از مرحوم شیخ صدوق روایتی را نقل فرمودند که در تفسیر عبارت کلمات با استشهاد به آیه در هر نکته‌ای که بیان فرموده‌اند، آن تفسیر کلمات را بیان کردند.

تفاوت تفسیر مجمع و طیب

آنچه که در مجمع وجود دارد کلام طولانی است و آنچه که مرحوم طیب اصفهانی در اینجا آورده مفصل نقل کرده گرچه نسبت به مجمع آن را خلاصه نموده است، وی عبارت کلمات را در بیست مورد خلاصه کرده که روز قبل به چند مورد از آن‌ها اجمالا اشاره کردیم و به جلو رفتیم.

دلالت مطابقی و دلالت التزامی

اولین آن‌ها که از لحاظ رتبه نیز اهمیت بالایی دارد، بحث معرفت نسبت به خدا از جهت توحید و تنزیه حق تعالی، از هر چیزی که شما تصور آن را کنید، بود. البته آیاتی که در ذیل این ۲۰ نکته آورده‌اند، برخی دلالت مطابقی دارند و برخی دارای دلالت التزامی هستند ، البته در برخی مواقع دلالت مطابقی آن، تضمن است ، اما آنچه که وجود دارد معنای آن است که لازمه کلام به شمار می‌رود نه اینکه دلالت مطابقی داشته باشد یا عینا کلمه معرفت را ذکر کرده باشد.

دلالت مطابقی در کلمه یقین

در دلالت مطابقی برخی کلمات یقین و موقنین آورده شده‌اند که کلمه با آنچه که در آن نکته بیان فرمودند، مطابق دارد. درنهایت اولین آن را معرفت به وحید، تنزیه نسبت به حق تعالی و منزه دانستن خداوند از چیزی که در آن نقصی وجود دارد فرمودند و به آیه شریفه «إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ»۲ استناد کردند.

انواع تفسیرهای قرآنی

یکی از نکات بسیار مهم در تفسیر، این است که ما کلمه‌ای یا عبارتی در قرآن را با استفاده از آیات و کلمات دیگر آن را بیان کنیم که این شاهکار را علامه طباطبایی در المیزان بصورت کامل‌تر و قوی‌تر بیان فرموده است؛ البته مرحوم طیب نیز اینگونه بوده و مرحوم طبرسی هم در مجمع البیان آن را با آیات شئونی توام نموده است‌ ، علامه جوادی آملی هم در تسنیم به همین نحو بیان کرده یعنی اول تفسیر قرآن به قرآن را بیان می‌فرمایند، سپس به روایات و علوم دیگر استناد می‌کنند که این نکته اهمیت زیادی دارد.

بررسی معنای کلمه حنیف

پس اولین آن را معرفت به توحید بیان کردند«إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ» ۳در این آیه یک کلمه «حَنِیفاً» داریم که حنیف یعنی قبل از اسلام کسانی که دین درستی داشتند ، چون قبل از اسلام ادیان متعدد بودند و هرکس دین خاصی داشت اما به دین درست و استوار حنیف می‌گفتند که نسبت به ذات اقدس الهی خلوص داشتند و بندگی را نسبت به او رعایت می‌کردند لذا کلمه حنیف از این جهت است.

بررسی معنی اصلی کلمه حنیف

بدنبال کلمه حنیفا«وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ» آمده که فرمود«إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِیفاً» حنیفا یعنی خالص و پاک از هر پلیدی. «حَنِیفاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ» ادامه آیه تاکید است یعنی من هرگز از مشرکین نبوده‌ام.

ایقان حضرت ابراهیم

دومین مطلبی که دیروز اجمالا عرض کردیم، بحث یقین است ، یکی از کلماتی که حضرت ابراهیم علیه السلام آن را به اتمام رساند، بحث ایقان بود. اینجا کلمه یقین آورده اما مراد ایقان است چرا؟ چون به آیه ۷۵ سوره انعام استناد که آن از کلمه موقنین استفاده کرده که موقنین از باب افعال است و ایقان را بیان می‌کند مانند بحثی که درباره عبارت یوقنون گفتیم.

بحث ایمان‌پروری افراد متقی

«وَ هُمْ بِالْآخِرَهِ هُمْ یُوقِنُونَ» ۴ یعنی افراد مومن و متقی باورپروند و به دیگران باور می‌دهد یعنی به‌گونه‌ای او را تربیت می‌کند که به خدا و توحید و هر چیزی که در اعتقادات باشد، باور داشته باشد، لذا این بحث کلمه یقین که مرحوم طبرسی در اینجا آورده، از باب مسامحه در کلمات است یعنی کلمه یقین باید به معنای ایقان باشد.

منابع

۱_  سوره بقره آیه ۱۲۴

۲_ سوره انعام آیه ۷۹

۳_سوره انعام آیه ۷۹

۴_ سوره لقمان آیه ۴