پژوهش های تفسیری آیه پنجم سوره حمد

تفسیر رضوان . حوزه علمیه اصفهان

موضوع : توحید عبادی و توحید افعالی

آیه 5) إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ‏

 (خدایا) تنها تو را مى‏پرستیم و تنها از تو یارى مى‏جوییم.

نکته‏ ها و اشاره‏ ها :

1) نکته اوّل 

از این آیه ‏تا آخر سوره ‏ى حمد، لحن سخن تغییر مى‏ کند و از زبان بنده و خطاب به پروردگار سخن گفته مى ‏شود.
گویا انسان با اعتراف به توحید و صفات خدا در آیات ‏قبل، پایگاه معرفتى خود را نسبت به خدا محکم مى‏ کند، سپس خود را در حضور ذات پاکش مى‏ یابد و او را مخاطب ساخته، نخست زبان به پرستش مى‏ گشاید، آن‏گاه از او امداد مى‏ جوید.

شهید مطهرى رحمه الله مى‏ فرمایند:

آنچه از اول سوره ‏ى حمد تا این‏جا آمد مربوط به توحید نظرى است و از این‏جا به بعد بیان توحید عملى است. این‏جاست که انسان به عظمت بى ‏مانند این سوره‏ ى کوچک پى مى ‏برد و نمونه‏ ى واضحى از اعجاز این کتاب کریم را در این سوره ‏ى کوچک درمى‏ یابد. «1»

2) نکته دوم

این آیه ‏به توحید عبادى اشاره دارد؛ «2» یعنى هیچ کس و هیچ چیز غیر از خدا را شایسته‏ ى پرستش نمى ‏دانیم و تنها از او اطاعت مى ‏کنیم و از تسلیم و بندگى در برابر غیر او مى‏ پرهیزیم.

غیر از در دوست در جهان کى یابى

 جز او به زمین و آسمان کى یابى‏

 (امام خمینى)

_____________________________
(1). آشنایى با قرآن، ج 2، ص 31
(2). توحید را به دو قسم نظرى و عملى تقسیم مى‏کنند؛ توحید نظرى همان توحید ذاتى‏و توحید صفاتى است و توحید عملى شامل توحید عبادى وافعالى مى‏شود. البته توحید تقسیم بندى‏هاى دیگرى نیز دارد که به آنها اشاره خواهیم کرد

3) نکته سوم

این آیه ‏به توحید افعالى نیز اشاره دارد؛ یعنى تنها مؤثر حقیقى در جهان، خداست؛ پس تنها بر او تکیه مى‏ کنیم و از او امداد مى‏ جوییم.
البته این بدان معنا نیست که عوامل و اسباب مادى و معنوى تأثیرى ندارند، بلکه آنها نیز وجود و تأثیر خود را از خدا مى‏گیرند و اگر در راستاى فرمان خدا از آنها کمک گرفته شود، منافاتى با توحید ندارد؛ پس مقصود از توحید افعالى نفى استقلال اسباب و عوامل در تأثیر است.
این شاخه‏ى توحید آن قدر مهم است که بزرگان فرموده‏اند:
تمام ریاهاى افعالیّه و اکثر ریاهاى قلبیّه از نقصان توحید افعالى است. «1»
چون کسى که غیر خدا را مؤثر مى‏داند، ریا مى‏کند تا آنها ببینند.

4) نکته چهارم

این آیه ‏انسان را از غیر خدا جدا مى‏ کند و تنها به خدا پیوند مى‏دهد.
انسان این جملات را در هر صبحگاه و شامگاه تکرار مى‏کند تا از او نیرو بگیرد و به یاد داشته باشد که در برابر هواى نفس و ستمگران سر تعظیم فرود نیاورد.

خیمه زد چون در دلت سلطان عشق             مُلک دل گردید شهرستان عشق‏

         هم هوى زآن جا گریزد هم هوس             جز یکى آن جا نیابى هیچ کس‏

       آنچه او خواهد همى خواهى و بس             نى هوى باشد تو را و نى هوس‏

 (نراقى)

به عبارت دیگر، معناى «إِیَّاکَ نَعْبُدُ»  این است: خدایا ما مردم جامعه‏ى توحیدى، در حرکتى هماهنگ، همه با هم، به سوى تو و گوش به فرمان تو روانیم. «1»

__________________________________________________
(1). آداب الصلوة، ص 122

5) نکته پنجم

این آیه ‏از نظر ادبیات عرب «انحصار» را مى‏ رساند؛ «2» یعنى مى‏گوید:
«تنها تو را مى‏پرستیم و تنها از تو امداد مى‏جوییم.» به طورى که حتى در بندگى و پرستش خدا نیز از او کمک مى‏ خواهیم تا در عبادت خود گرفتار انحراف و خودبینى نشویم.

   رضاى دوست به دست آور و دیگران بگذار

هزار فتنه چه غم باشد ار برانگیزند

 (سعدى)

6) نکته ششم

واژه ‏هاى «نَعْبُدُ» و «نَسْتَعِینُ» در این آیه ‏به صورت جمع به کار رفته است؛ یعنى «ما تو را مى‏ پرستیم» و «ما تو را عبادت مى‏ کنیم». این تعبیرات به یک نکته ‏ى جامعه‏ شناختى عبادت در اسلام اشاره دارد و آن این که اساس عبادت، به ویژه نماز، بر جمع و جماعت استوار است و هرگونه فردگرایى و تک‏روى و انزواطلبى، مردود است.
__________________________________________________
 (1). آشنایى با قرآن، ج 2، ص 43
(2). مقدم شدن «إِیَّاکَ» بر «نَعْبُدُ» و «نَسْتَعِینُ»، دلیل حصر است‏

7) نکته هفتم

از این آیات‏استفاده مى‏شود که براى درخواست از خدا باید زمینه سازى کنیم؛ یعنى اول نام او را ببریم و صفات نیکوى او را یادآور شویم و او را ستایش نماییم، سپس از او اطاعت کنیم و آن‏گاه که بنده‏ى او شدیم، از او استمداد بطلبیم.

گر مذهب عاشقان عاقل دارى

یک دوست بسنده کن که یک دل دارى‏

و احتمالًا نکته ‏ى روان‏شناختى‏اش این است که توحید عبادى زمینه‏ساز توحید افعالى است و با تمرین و استمرار عبادت خالصانه، از جهت روانى آماده مى‏شویم که فقط از او مدد جوییم.

8) نکته هشتم

خودپرستى یا خداپرستى:

مادرِ بت‏ها، بت نفس شماست … توجهش به این بیش‏تر است و تا این بت را نشکند نمى ‏تواند الهى بشود. نمى‏ شود هم بت باشد و هم خدا، این نمى‏ شود هم انانیّت (خودخواهى) باشد و هم الهیّت باشد. تا از این بیت (/ خانه) از این بت‏خانه، از این رها نشویم و پشت نکنیم به این بت، و رو نکنیم به خداى تبارک و تعالى‏و از این خانه خارج نشویم، یک موجودى هستیم به حسب واقع بت‏پرست، ولو به حسب ظاهر خداپرست باشیم. ما خدا را به لفظ مى‏گوییم و آن‏که در دل ماست خود ماست. خدا را هم براى خودمان مى‏خواهیم. اگر خدا هم بخواهیم براى خودمان. لفظاً مى‏ایستیم و نماز مى‏خوانیم: «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» مى‏ گوییم ولى واقعاً عبادت، عبادت نفس است. «1»

گر از دوست چشمت به احسان اوست

 تو در بند خویشى نه در بند دوست‏

             خلاف طریقت بود کاولیا

             تمنا کنند از خدا جز خدا

 (سعدى)

و اى خوشا به حال بنده‏اى که پروردگارش را به خاطر خود او عبادت کند و خالص براى او شده باشد و به جز او منظورش نباشد و شهوت‏هاى دنیوى و مقامات اخروى را خریدار نباشد. «1»
غلام همّت آنم که زیر چرخ کبود 

زهر چه رنگ تعلّق پذیرد آزاد است‏

 (حافظ)

__________________________________________________
(1). تفسیر سوره حمد، ص 30

9) نکته نهم

 عبادت تسلیم محض خدا و عصیان محض غیرخداست. شهید مطهرى در این زمینه سخن جالبى دارد:
در زبان عربى وقتى که چیزى رام، نرم و مطیع بشود به طورى که هیچ گونه عصیان و تعدّى و مقاومتى نداشته باشد، این حالت را «تعبّد» مى‏گویند …
انسانِ عبد و معبّد، یعنى کسى که رام و تسلیم و مطیع است و هیچ گونه عصیانى ندارد. این حالتى است که انسان باید فقط نسبت به خداوند داشته باشد … که در مقابل هیچ موجود دیگر و هیچ فرمان دیگرى این حالت را نداشته باشد، بلکه نسبت به غیرخدا حالت عصیان و تمرّد داشته باشد. «2»
__________________________________________________
(1). شرح دعاى سحر، ترجمه‏ى سید احمد فهرى، ص 44
(2). آشنائى با قرآن، ج 2، ص 36

آموزه‏ ها و پیام‏ ها :

1)  هیچ کس را غیر از خدا نپرستید و تنها او را عبادت کنید.
2)  از غیر خدا به طور مستقل کمک نخواهید و تنها از او مدد بجویید.
3)  در دعا جمع‏گرا باشید.

                        تفسیر قرآن مهر، ج‏1، ص: 142