«264» يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى‏ كَالَّذِي يُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوانٍ عَلَيْهِ تُرابٌ فَأَصابَهُ وابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْداً لا يَقْدِرُونَ عَلى‏ شَيْ‏ءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ‏

اى كسانى كه ايمان آورده ‏ايد! بخشش‏هاى خود را با منّت وآزار باطل نسازيد، همانند كسى كه مال خود را براى خودنمايى به مردم، انفاق مى‏كند و ايمان به خدا و روز رستاخيز ندارد. پس مثال او همچون مَثل قطعه سنگ صافى است كه بر روى آن (قشر نازكى از) خاك باشد (و بذرهايى در آن افشانده شود) پس رگبارى به آن رسد (و همه خاك‏ها و بذرها را بشويد) و آن سنگ را صاف (و خالى از خاك و بذر) رها كند! (رياكاران نيز) از دستاوردشان، هيچ بهره‏اى نمى‏برند وخداوند گروه كافران را هدايت نمى‏كند.

نكته ‏ها :

1) تشبیه نمایانگر باطن

اين آيه نيز تشبيهى را با خود دارد  و نمايانگر باطن اشخاصى است كه به قصد ريا و تظاهر انفاق مى ‏كنند.

3) ظاهر عمل ریاکاران

ظاهر عمل اينان مانند خاك، نرم

4) باطن عمل ریاکاران

ولى باطن آن مانند سنگ، سفت است كه قابليّت نفوذ ندارد.

5) بی بهره بودن 

به خاطر سفتى و سختى دلهاى سنگشان، از انفاق خود بهره‏ اى نمى‏ برند.

پيام‏ها :

1) بُطلان صدقات با منّت و آزار

  منّت گذارى و آزار فقير، پاداش انفاق و صدقات را از بين مى‏ برد.  «لا تُبْطِلُوا»

2) علامت بی ایمانی 

ريا ، نشانه عدم ايمان واقعى به پروردگار و قيامت است. «يُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ»

3) قصد انفاق کننده

  انفاق مهم است ، منتها انگيزه و روحيّه‏ ى انفاق كننده بسیار مهمتر  است. «رِئاءَ النَّاسِ»

4) تباهی اعمال ریا کار

  اعمال شخص منّت گذار، رياكار و كافر، تباه است. كلمه‏ ى‏ «فَمَثَلُهُ» قابل تطبيق با هر سه گروه است.

5) رسوایی ریا کننده

  رياكار، عاقبت رسوا مى ‏شود و حوادث، كاشف حقايق است. «فَتَرَكَهُ صَلْداً»

6)  محرومیت از دو پاداش

  رياكار نه تنها از پاداش آخرت محروم است ، بلكه رشد روحى را نيز كسب نكرده است. «لا يَقْدِرُونَ عَلى‏ شَيْ‏ءٍ»

7) ریا کار در مدار کفر

  منّت‏ گذار و رياكار، در مدار كفر و مورد تهديد است. «لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ»

تفسير نور، ج‏1، ص: 421

قرآن كريم در آيه‏ ى دويست و شصت و چهارم سوره‏ ى بقره مثالى جالب براى بخشش‏ هاى رياكاران بيان مى ‏كند و با اشاره به بطلان صدقه‏ هاى آنان مى ‏فرمايد:

264. يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى‏ كَالَّذِي يُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوانٍ عَلَيْهِ تُرابٌ فَأَصابَهُ وابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْداً لا يَقْدِرُونَ عَلى‏ شَيْ‏ءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ‏

اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! بخشش‏هاى خالصانه خود را با منّت و آزار، باطل نسازيد؛ همانند كسى كه ثروتش را براى نماياندن به مردم، هزينه مى‏كند؛ و به خدا و روز بازپسين، ايمان نمى‏آورد؛ بنابراين، مثالِ او همانند مثال سنگ صافى است كه بر آن، خاكى (نشسته) باشد؛ و رگبارى به آن زند، و آن [سنگ‏] را سخت و صاف بر جاى نهد. [آنان‏] قادر بر هيچ چيزى از آنچه كه بدست آورده‏اند، نيستند. (و بهره‏اى نمى‏برند.) و خدا گروه كافران را راهنمايى نمى‏كند.

نكته ‏ها و اشاره ‏ها:

1) مثال ، يكى از روش‏ هاى تربيتى

يكى از روش‏ هاى تربيتى، استفاده از مثال است. در اين آيه براى نشان دادن حال كسانى كه با رياكارى و آزار رسانى و منت ‏گذارى انفاق مى‏ كنند، مثالى جالب زده شده است.

مى ‏فرمايد: «قطعه سنگ محكمى را در نظر بگيريد كه قشر نازكى از خاك روى آن را پوشانده باشد و بذر هاى مستعدى در اين خاك افشانده شوند و در معرض هواى آزاد و تابش آفتاب قرار گيرند و آن‏گاه باران پربركت و درشتى بر آن ببارد. مسلم است كه اين باران آن قشر نازك خاك را همراه بذرها مى‏ شويد و پراكنده مى‏ سازد و سنگ سخت نفوذناپذير كه هيچ گياهى در آن نمى‏رويد، با قيافه‏ ى خشونت بار خود آشكار مى‏ گردد؛ و اين به خاطر بدى آب و هوا و بذرها نبوده بلكه محل نامناسب بوده است.

قرآن اعمال رياكارانه و انفاق‏ هاى آميخته با منّت و آزار را كه از دل‏هاى سخت سرچشمه مى‏ گيرد به قشرى خاك تشبيه مى‏كند كه روى سنگ سختى را پوشانده است و هيچ‏گونه بهره ‏اى از آن نمى ‏توان برد، بلكه زحمات باغبان و برزگر را بر باد مى‏ دهد.

2)  باطنی سنگ گونه و ظاهری نرم

تشبيه اعمال رياكارانه به «قطعه سنگى كه قشر نازكى از خاك روى آن را پوشانده است»، بسيار گوياست؛ چرا كه رياكاران، باطن خشن و بى‏ثمر خود را با چهره‏اى از خيرخواهى و نيكوكارى مى‏پوشانند و اعمال پوچ و بى‏ريشه انجام مى‏دهند، امّا حوادث زندگى به سرعت اين پرده را كنار مى‏زند و باطن آنها را آشكار مى‏سازد.

«

3) «لا تُبْطِلُوا» مساله احباط

 از جمله‏ ى «انفاق‏هاى خود را با منّت و آزار باطل نكنيد.»، استفاده مى‏ شود كه پاره ‏اى از اعمال بد، ممكن است نتايج اعمال نيك را از بين ببرد و اين همان مسأله ‏ى «احباط» يا نابودى اعمال نيك است.^[1]

نكويى گر كنى منّت مَنه زان‏

كه باطل شد زمنّت جود و احسان

4)  قصد انفاق مهمتر از اصل آن

آنچه از انفاق كردن مهم‏تر است روحيه ، عقيده و قصد انفاق كننده است. از اين رو انفاق مردم‏ آزاران، منّت ‏گذاران و كافران رياكار، نه تنها پاداش اخروى ندارد و مورد قبول حق واقع نمى‏ شود، بلكه در دنيا نيز ثمرى نخواهد داشت. و به زودى موجب رسوايى انفاق كننده مى ‏شود.

5. چند چيز موجب بطلان بخشش‏ها و كارهاى نيك مى‏شود و ترك آنها از شرايط قبولى نيكوكارى است:

الف) منت‏گذاردن بر كسى كه به او چيزى بخشيده شده است.

ب) آزار رسانى به كسى كه به او چيزى بخشيده شده است.

ج) رياكارى و كفر به مبدأ و معاد.

6. عمل خود را از شر شيطان و نفس حفظ كنيد.

انسان تا آخر عمرش هيچ‏گاه از شرّ شيطان و نفس مأمون نيست. گمان نكند كه عملى را كه به جا آورده براى خدا و رضاى مخلوق را در آن داخل نكرد، ديگر از شرّ نفس خبيث در آن محفوظ ماند. اگر مواظبت و مراقبت از آن ننمايد، ممكن است نفس او را وادار كند به اظهار آن و گاه شود كه اظهار آن را به كنايه و اشاره نمايد … انسان بايد مثل طبيب و پرستارى مهربان از حال خود مواظبت نمايد.^[2]

آموزه‏ ها و پيام‏ها:

1. ايمان، اخلاص و ترك منت‏گذارى و آزاررسانى از شرايط پذيرش نيكوكارى در درگاه الهى است.
2. براى بيان مطالب تربيتى از مثال‏هاى جالب استفاده كنيد.
3. كفر مانع هدايت انسان وپذيرش نيكوكارى اوست.
4. اگر مى‏خواهيد از بخشش‏هاى خود بهره ببريد، منت‏گذارى، آزاررسانى، رياكارى و كفر را ترك كنيد.

تفسير قرآن مهر، ج‏2، ص: 299

[1] . در اين مورد ذيل آيه‏ ى 217 سوره ‏ى بقره مطالبى بيان شد

[2] . امام خمينى، چهل حديث، ص 283