پژوهش های تفسیری آیه هفدهم سوره بقره

تفسیر رضوان . حوزه علمیه اصفهان

موضوع : تصویر حالات منافقان با مثال 

۱۷٫ مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ ناراً فَلَمَّا أَضاءَتْ ما حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَکَهُمْ فِی ظُلُماتٍ لا یُبْصِرُونَ‏

مثال آنان همانند مثال کسانى است که آتشى افروختند و هنگامى که (آتش) پیرامونشان را روشن ساخت، خدا نورشان را برد، و در تاریکى‏ها رهایشان کرد در حالى که نمى‏بینند.

۱۸٫ صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ‏

 [آنان‏] ناشنوا، گنگ [و] نابینایند و آنان (از راه خطا) باز نمى‏گردند.

نکته‏ ها و اشاره‏ ها :

۱) نکته اوّل

  یکى از روش‏هاى تربیتى قرآن آن است که براى بیان حقایق از مثال‏هاى جالب و گویا استفاده مى‏ کند؛ یعنى مطالب معنوى و معقول را به صورت محسوس بیان مى ‏کند تا مردم بهتر و زودتر حقایق را بفهمند.

۲) نکته دوّم

در این آیات‏ حالات منافقانى بیان مى‏شود که نخست ایمان آوردند و از نور الهى استفاده ‏ى مختصرى کردند ولى ایمانشان پابرجا نبود و به زودى به کژ راهه رفتند و منافق شدند؛ «۱» از این رو خدا آنها را در تاریکى‏ هاى جهل و کفر و شرک و نفاق رها کرد و توفیق ایمان راستین را از دست دادند.

۳) نکته سوّم

در این آیات‏ بیان شده که منافقان ، براى رسیدن به نور، از نار و آتش استفاده کردند، آتشى که دود و خاکستر دارد و خالص نیست؛ در حالى که مؤمنان از نور خالص ایمان بهره مى‏ برند.

۴) نکته چهارم

مقصود از نورى که اطراف منافقان را به طور موقت روشن مى‏ سازد چیست؟
برخى مفسران برآن‏اند که این نور همان فروغ وجدان و فطرت آنهاست و یا نور ایمانِ نخستین آنهاست که بر اثر تقلید کورکورانه و تعصب و لجاجت، پرده ‏هاى ظلمانى بر آن مى ‏افتد و بى‏ فروغ مى ‏شود. «۲» آرى تلاش‏هاى منافقان‏ براى روشن کردن راه و رسیدن به مقصود بى‏ ثمر و نافرجام است. «۱»
____________________
(۱). تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۱۱۵
(۲). همان، ص ۱۱۰

۵) نکته پنجم

 منافقان مانند همه ‏ى انسان‏هاى دیگر چشم و گوش و زبان طبیعى دارند، در حالى که در این آیات ‏آنان ناشنوا، نابینا و گنگ معرفى شدند؛ این مطلب اشاره به آن است که پرده ‏هاى ظلمانى جهل، تعصب، تقلید و کفر بر چشم و گوش آنها سایه افکنده، به طورى که ابزارهاى شناخت آنان کار آمد نیست و حقایق را درک نمى ‏کنند و به بن بست معرفتى رسیده ‏اند؛ از این رو باز نمى‏ گردند. آرى، گویا آنان اصلًا حقایق را نمى ‏بینند و نمى‏ شنوند و حتى حقایق را بر زبان جارى نمى‏ کنند، به طورى که گویا گنگ هستند.

چشم باز و گوش باز و این عَمى‏!

حیرتم از چشم بندىِ خدا

 (مولوى)

۶) نکته ششم

 در این آیات ‏واژه‏ ى «نور» مفرد، ولى واژه ‏ى «ظُلُماتٍ» جمع آمده و در آیات‏ دیگر قرآن نیز چنین است؛ شاید به این دلیل که راه راست و منبع نور و هدف یکى است، اما راه‏ هاى انحرافى هم‏چون شرک، کفر، تعصب، جهل و گناه، متعدد است.

۷) نکته هفتم

مقصود از این‏که خدا نور منافقان را از بین مى‏برد آن است که منافقان در اثر کردار ناپسند و دورویى و کفر باطنى خودشان، توفیق‏ هاى خود را از دست مى ‏دهند و نمى ‏توانند از نور الهى بهره ‏ى کافى ببرند؛ یعنى خدا به آنان کمک نمى‏ کند و آنها را رها مى‏ سازد. البته این به معناى جبر نیست، چرا که‏ آنان خودشان این راه را انتخاب کرده‏اند و این از دست دادن توفیق نتیجه‏ى کارهاى منافقانه ‏ى خودشان است. آرى، یکى ازعذاب‏هاى الهى آن است که افراد منحرف و لجوج را به حال خود رها مى‏ کند تا در تاریکى‏ها سرگردان بمانند.

چون که بد کردى ز بد ایمن مباش

زآن‏که تخم است و برویاند خداش‏

__________________________________________________
 (۱). شهید مطهرى رحمه الله بر آن است که «منظور از آتش و نور آن، همان نقشه‏هاى فریبکارانه‏ى گروه پیروان باطل است نه نور حق، … فکر آدمى- هر چه باشد- براى انسان نور است و روشنایى مى‏بخشد، البته گاهى این نور را انسان مطابق با نظام خلقت و در مسیر آنچه خدا فرموده به کار مى‏برد، … ولى گاهى کسى راه هدایت را رها کرده و فکر را در طریق ضلالت به کار مى‏برد؛ یعنى با عقل و اندیشه‏ى خود نقشه مى‏کشد و همه‏ى نقشه‏ها (یش) بر خلاف مسیر الهى است … (آشنایى با قرآن، ج ۲، ص ۱۱۹)

آموزه‏ ها و پیام‏ ها :

۱) براى بیان حقایق از مثال‏هاى گویا و محسوس استفاده کنید.

۲) تلاش‏هاى منافقان نافرجام است.

۳) نفاق مانع استفاده ‏ى مستمر از نور الهى است.

۴) خدا به منافقان امدادرسانى نمى ‏کند و آنان را رها مى‏سازد.

۵) راه‏هاى انحراف و ظلمت زیاد است، اما نور الهى یکى است.

۶) یکى از نشانه ‏هاى منافقان ناکارآمدى ابزارهاى شناخت و بن بست معرفتى آنان است.

۷) منافقان اهل بازگشت و بیان کردن حقایق نیستند.

                        تفسیر قرآن مهر، ج‏۱، ص: ۱۹۰