تفسیر سوره مبارکه بقره آیه ۴۸ جلسه ۲

حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ یدالله رضوانی

دو جلسه تفسیر آیه چهل و هشت

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

وَ اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاهِ وَ إِنَّها لَکَبیرَهٌ إِلاَّ عَلَى الْخاشِعینَ (۴۵) الَّذینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَیْهِ راجِعُونَ (۴۶) یا بَنی‏ إِسْرائیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتی‏ أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَى الْعالَمینَ (۴۷)

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

از صبر و نماز یارى بخواهید، و یقیناً این کار جز بر فروتنان، گران و دشوار است. (۴۵) آنان که یقین دارند [در نهایت‏] دیدار کننده پروردگارشان خواهند بود، و قطعاً به سوى او بازمى‏گردند. (۴۶) اى بنى‏اسرائیل! نعمت هاى مرا که به شما عطا کردم و اینکه شما را بر جهانیانِ [زمانِ خودتان‏] برترى دادم، یاد کنید، (۴۷)

تفسیر سوره مبارکه بقره – آیه ۴۸

حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ یدالله رضوانی

«أَعُوذُ بِاللَّهِ السَّمِیعِ الْعَلِیمِ مِنَ الشَّیْطَانِ اللَّعینِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم‏ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ وَ صَلَّی اللهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرینَ وَ اللَّعنَهُ الدَّائِمَهُ عَلَی أعْدائِهِمْ مِنَ الآنِ إلِی قِیامِ یَومِ الدِّینِ».

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

وَ اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاهِ وَ إِنَّها لَکَبیرَهٌ إِلاَّ عَلَى الْخاشِعینَ (۴۵) الَّذینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَیْهِ راجِعُونَ (۴۶) یا بَنی‏ إِسْرائیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتی‏ أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَى الْعالَمینَ (۴۷) وَ اتَّقُوا یَوْماً لاَ تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لاَ یُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَهٌ وَ لاَ یُؤْخَذُ مِنْهَا عَدْلٌ وَ لاَ هُمْ یُنْصَرُونَ(۴۸) وَ إِذْ نَجَّیْناکُمْ‏ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ یُذَبِّحُونَ أَبْناءَکُمْ وَ یَسْتَحْیُونَ نِساءَکُمْ وَ فی‏ ذلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظیم‏» (۴۹) [۱]

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

از صبر و نماز یارى بخواهید، و یقیناً این کار جز بر فروتنان، گران و دشوار است. (۴۵) آنان که یقین دارند [در نهایت‏] دیدار کننده پروردگارشان خواهند بود، و قطعاً به سوى او بازمى‏گردند. (۴۶) اى بنى‏اسرائیل! نعمت هاى مرا که به شما عطا کردم و اینکه شما را بر جهانیانِ [زمانِ خودتان‏] برترى دادم، یاد کنید، (۴۷)

« یَا بَنِی إِسْرَائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَ أَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَى الْعَالَمِینَ. وَ اتَّقُوا یَوْماً لاَ تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لاَ یُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَهٌ وَ لاَ یُؤْخَذُ مِنْهَا عَدْلٌ وَ لاَ هُمْ یُنْصَرُونَ .وَ إِذْ نَجَّیْناکُمْ‏ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ یُذَبِّحُونَ أَبْناءَکُمْ وَ یَسْتَحْیُونَ نِساءَکُمْ وَ فی‏ ذلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظیم‏»[۱]

«وَ اتَّقُوا یَوْماً لاَ تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لاَ یُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَهٌ وَ لاَ یُؤْخَذُ مِنْهَا عَدْلٌ وَ لاَ هُمْ یُنْصَرُونَ »[۱]

ویژگی‌های روز قیامت

در آیه چهل و هشتم سوره مبارکه بقره چهار مطلب و خصوصیت برای روز قیامت بیان شده است.

لاَ تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً

وَ لاَ یُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَهٌ

وَ لاَ یُؤْخَذُ مِنْهَا عَدْلٌ

وَ لاَ هُمْ یُنْصَرُونَ »^[۲]

تقوا را رعایت بکنید برای روزی که این چهار ویژگی مهم را دارد.

در بیان ویژگی‌های روز قیامت :

ناتوانی در اعطاء ثواب و عقاب

لاَ تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً

«لاتجزی» در این آیه به معنی «لا تکون» یعنی در آن روز هیچ شخصی هیچ چیزی را از جهت ثواب و عقاب نمی‌تواند به کسی بدهد.

ناتوانی مطلق در اعطاء یا انتقال ثواب و عقاب

شیئا افاده عموم می‌کند و نفی عمومی دارد یعنی هیچ‌کسی نمی‌تواند هیچ چیزی به کسی بدهد

ناتوانی در تحمل وِزر دیگران

مثل اینکه در سوره مبارکه انعام آیه ۱۶۴ می‌فرماید:

«قُلْ أَ غَیْرَ اللَّهِ أَبْغِی رَبّاً وَ هُوَ رَبُّ کُلِّ شَیْ‌ءٍ وَ لاَ تَکْسِبُ کُلُّ نَفْسٍ إِلاَّ عَلَیْهَا وَ لاَ تَزِرُ وَازِرَهٌ وِزْرَ أُخْرَى ثُمَّ إِلَى رَبِّکُمْ مَرْجِعُکُمْ فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ »[۳]

هیچ کسی تحمل وزر و وبال اعمال دیگری را نمی‌کند. از خصوصیات روز قیامت این‌گونه است که کسی مشکلات و مکافات‌های اعمال دیگری را قبول نمی‌کند.

قطع اتصال والد و مولود در قیامت

یا در سوره لقمان می‌فرماید:

«یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ وَ اخْشَوْا یَوْماً لاَ یَجْزِی وَالِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لاَ مَوْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَنْ وَالِدِهِ شَیْئاً إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلاَ تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیَاهُ الدُّنْیَا وَ لاَ یَغُرَّنَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ»[۴]

بترسید و خشیت برای خود برگزینید. بر خود بلرزید یا به تعبیری از درون بترسید از روز قیامتی که پدر نمی‌تواند به پسر کمک کند.

یوماً در اینجا نکره آمده لکن باتوجه‌به توصیفات مشخص می‌شود که روز قیامت منظور است.

هیچ پدری نمی‌تواند از پسرش چیزی را به‌عنوان پاداش دریافت کند و پسر شخص بتواند او را حمایت و پشتیبانی کند.

هیچ فرزند و متولد شده‌ای هم از ناحیه پدر کفالت نمی‌شود. در آن روز قابلیت‌ها در شخص تجلی می‌کند. در معاد جسمانی هم این‌چنین است یعنی تجسم اعمال در جسم ظاهر می‌شود.

قابلیت شفاعت، مشروط به حشر در قالب انسان

 آن‌هایی که در قیامت به شکل انسان ظاهر نشود به جهنم می‌روند و شامل شفاعت قرار نمی‌گیرند چرا که مورد شفاعت قرارگرفتن هم قابلیت می‌خواهد. هم چنین است شفاعت کردن هم شرائط دارد که در آیات بعد بررسی می‌کنیم.

در ورایت از حضرت رسول اکرم (ص) آمده است که اگر به شکل انسان در قیامت محشور شدید، من شفاعت شما را خواهم کرد.

معاد جسمانی و تجسم اعمال

در قیامت ما با اعمال و افکار خودمان تجسم و ظاهر می‌شویم.

لذا در آیه می‌فرماید نه پدر و نه فرزند نمی‌تواند از دیگری حمایت کند.

در سوره زلزال هم می‌فرماید:

«فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ خَیْراً یَرَهُ .وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ شَرّاً یَرَهُ »[۵]

در هاء آخر فعل «یره» دقت داشته باشید. امام می‌فرمودند این هاء را بادقت بخوانید و تلفظ کنید.

یعنی هرآنچه انجام دادیم در قیامت مورد رؤیت ما قرار می‌گیرد

تجسم اعمال در این دنیا

 البته بنده اعتقاد دارم در این دنیا هم همین‌گونه است.

حضرت رسول فرمود: اگر کسی را برای گناهی که کرده سرزنش کنید نمی‌میرید تا به آن گناه مبتلا می‌شوید.

ما نباید سرکش باشیم. نباید به آبروی مردم تجاوز کنیم و بدون دلیل آبروی کسی را ببریم. این مسئله در هر قسمتی از جامعه و در هر ساحتی از جامعه حتی مسائل سیاسی تطبیق دارد. هرآنچه می‌گویید باید مستند و دقیق باشد و اگر هم قطعی یقینی است حق نداری به‌راحتی آبروریزی کنید مگر اینکه مسئولیتی به عهده شما باشد. برخی با دیوار آبروی دیگران می‌خواهند خود را بالا ببرند. شما تلاش کنید با خودتان، خودتان را نشان دهید. در این زمان فعلی مهم‌ترین مسئله، مسئله واکسن است و اگر واکسنی اثربخش بسازند به‌خودی‌خود، مشهور می‌شوند و نشان داده می‌شوند و نیازی به کوبیدن دیگران ندارند.

روایت معروفه «الناس مجزّیون‏ بأعمالهم إن خیراً فخیراً، و إن شراً فشرا»[۶]

حدیث معروفی است از کتاب الطبیان و هم چنین در خزانه الادب نیز ذکر شده است: «الناس‏ مجزّیون‏ بأعمالهم إن خیراً فخیراً، و إن شراً فشرا[۷]»

یعنی مکافات و پاداش اعمال همه مردم (الناس) بر اثر اعمال آنها است چه اعمالی که از جوارح آنها صادر می شود چه آنچه که در دلهایشان نهفته است.

تفاوت کلمه «لأفعالهم» و « لأعمالهم» در روایت

در ورایت هم از کلمه «لأفعالهم» استفاده نکرد بلکه از «لأعمالهم» استفاده نمود که هم شامل اعمال جوارحی هم جوانحی باشد.

اگر خیر باشد نتیجه‌اش خیر است و اگر شر باشد نتیجه‌اش شر است. اعمال ما هر چه باشد (افعال و نیات) پاداش و عقاب خودشان را به دنبال دارند.

یک سؤال در مورد روایت «الناس مجزّیون‏ بأعمالهم…»

سؤال: روایاتی مثل «مَنْ سَنَ‏ سُنَّهً حَسَنَهً فَلَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْرُمَنْ عَمِلَ بِهَا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَهِ .مِنْ غَیْرِ أَنْ یُنْقَصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیْ‏ء»[۸]آیا تنافی با آن دسته از روایاتی مثل«الناس‏ مجزّیون‏ بأعمالهم إن خیراً فخیراً، و إن شراً فشرا»[۹] ندارد. چرا که می فرماید :اگر کسی سنت حسنه ای را پایه گذاری کند اجرش از آن خودش است و هر کسی هم آن سنت را انجام بدهد برای پایه گذار این سنت اجر خواهد بود؟

متأسفانه در جامعه ما مسائلی مثل احترام به پدر و مادر و بوسیدن دست آنها، کم شده است. اگر در یک خانواده، طلبه‌ای دست پدر و مادر خود را ببوسد، دیگران از او می‌آموزند و این خود پایه‌گذاری یک سنت حسنه است.

سید مرتضی درچه ای می‌فرمود ما از پدرمان یاد گرفتیم که یکساعت قبل از اذان کل خانواده بیدار می‌شویم و تبدیل به سنت شده است؛ لذا پدر ایشان یعنی مرحوم سید محمدباقر درچه ای هم از این سنت بهر می‌برد.

هم چنین است اگر کسی سنت بدی را تسنّن کند، وزر و وبال و مکافات آن عمل به خود شخص می‌رسد و هر آنکه این را انجام می‌دهد هم مکافاتش به پایه‌گذار این سیئه می‌رسد.

مثلاً اگر شخصی سنت دریدگی زبان را پایه‌گذاری می‌کند و میان مردم هم منتشر شود، هم مکافات عمل خودش را باید بکشد هم دیگرانی را که به این سنت سیئه عمل کردند.

پاسخ: تقسیم اعمال به بالمباشره – بالتَسبُّب – بالرضا

اعمال ما سه دسته است:

بالمباشره (خودمان مستقیماً انجام دادیم)

بالتَسبُّب(سبب انجام آن کار شده ایم)

بالرضا (به عمل کس دیگری راضی می‌شویم)

در واقع مفهومش این است که اگر ما به آن عمل راضی نبودیم، شاید آن عمل انجام نمی‌شد.

در ورایت می‌فرماید: «الرَّاضِی‏ بِفِعْلِ‏ قَوْمٍ کَالدَّاخِلِ فِیهِ مَعَهُم‏..»[۱۰]

وقتی کسی راضی به عملی شد مثل کسی است که آن عمل را انجام داده است.

چنانچه در زیارت عاشورا آمده است:

«اللَّهُمَ‏ الْعَنْ‏ أَوَّلَ‏ ظَالِمٍ‏ ظَلَمَ حَقَّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ آخِرَ تَابِعٍ لَهُ عَلَى ذَلِکَ اللَّهُمَّ الْعَنِ الْعِصَابَهَ الَّتِی جَاهَدَتِ الْحُسَیْنَ وَ شَایَعَتْ وَ بَایَعَتْ وَ تَابَعَتْ عَلَى قَتْلِهِ اللَّهُمَّ الْعَنْهُمْ جَمِیعا»[۱۱]

در کلمه «شایعت و بایعت»مشخص است که افرادی بودند که در جنگ با امام حسین علیه‌السلام شرکت نکردند و سبب آن هم نشدند ولی به این کار راضی بودند. هر سه دسته مکافات عمل را خواهند کشید و البته بالعکس هم این‌چنین خواهد بود.

ان‌شاءالله در جلسه بعدی توضیح بیشتر راجع به این اقسام خواهیم داد.

منابع 

[۱] البقره ، الجزء ۱، الصفحه: ۷، الآیه: ۴۸

[۲] البقره ، الجزء ۱، الصفحه: ۷، الآیه: ۴۸

[۳] الأنعام‏ ، الجزء ۸، الصفحه: ۱۵۰، الآیه: ۱۶۴

[۴] لقمان‏ ، الجزء ۲۱، الصفحه: ۴۱۴، الآیه: ۳۳

[۵] الزلزله ، الجزء ۳۰، الصفحه: ۵۹۹، الآیه: ۷

[۶] التبیان فی تفسیر القرآن، ج‏۷، ص: ۴۰۰

[۷] التبیان فی تفسیر القرآن، ج‏۷، ص: ۴۰۰

[۸] الکافی (ط – الإسلامیه)، ج‏۵، ص: ۹

[۹] التبیان فی تفسیر القرآن، ج‏۷، ص: ۴۰۰

[۱۰] نهج البلاغه (للصبحی صالح)، ص: ۴۹۹

[۱۱] مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، ج‏۲، ص: ۷۷۶