و کسانى که ایمان آوردند و کارهاى شایسته انجام دادند، اهل بهشتاند و در آن جاودانهاند. (۸۲) و [یاد کنید] زمانى که از بنىاسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید، و به پدر و مادر و خویشان ویتیمان ومستمندان نیکى کنید، و با مردم با خوش زبانى سخن گویید، و نماز را بر پا دارید، و زکات بپردازید، سپس همه شما جز اندکى [از پیمان خدا] روى گردانیدید؛ و شما [به طور عادت] روى گردان هستید. (۸۳)
و کسانى که ایمان آوردند و کارهاى شایسته انجام دادند، اهل بهشتاند و در آن جاودانهاند. (۸۲) و [یاد کنید] زمانى که از بنىاسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید، و به پدر و مادر و خویشان ویتیمان ومستمندان نیکى کنید، و با مردم با خوش زبانى سخن گویید، و نماز را بر پا دارید، و زکات بپردازید، سپس همه شما جز اندکى [از پیمان خدا] روى گردانیدید؛ و شما [به طور عادت] روى گردان هستید. (۸۳)
آیه هشتاد و سوم از سوره مبارکه بقره عطف به آیات قبل است که منظور از«وَإِذْ أَخَذْنَا» که عبارت بیان باشد از اوامر و دستوراتی که توسط انبیاء بر آنها نازل شده و از آنها خداوند توسط انبیاء عهد و پیمان گرفت که آن ها را اطاعت کنند .
معنای بدیع و ذکر بدیع در آیه
نکته بسیار زیبا در این آیه بحث محسنات بدیع هایی است که وارد شده که در علم بدیع ان را ما بررسی می کنیم ،معانی،بیان،بدیع ؛ بدیع یعنی نوآوری و چیز هایی که جدید و نو آورده میشود در کلام آنوقت آن چیزی که جدید و نو آورده شده در این آیه این است که ابتدای این آیه بنی اسرائیل را غائب فرض نموده و فرموده :«وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنِیٓ إِسْرَآئِیلَ»۲ که در واقع در حال غیاب از آنها سخن می گوید بلافاصله در انچه که مفاد میثاق می باشد را می فرماید «لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ»۳ که «لَا تَعْبُدُونَ» را به صیغه مخاطب و خطاب آورده اند و خبر در مقام انشاء است .
تکلیف برای بنی اسرائیل و همه مردم
وسط آیه می فرماید «وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا»۴ که در اینجا انشاء نموده برای اینکه جالب ان را بیان کند و علاوه بر اینکه خبر از آنچه که با بنی اسرائیل پیمان بسته شده بود برای ما هم قابلیت عمل دارد و دستور العمل است، لذا «وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا» و«لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ»۵ برای ما تکلیف است.
نکات بیانی و بدیعی آیه
این از بدیهیاتی است که هم مرحوم علامه طباطبایی و هم مرحوم طیب اصفهانی اینها را بیان کرده اند که کلام در واقع یک لطف خاصی را به مخاطب می بخشد و عنایت می کند و آنها را محسناتی در کلام شمرده اند بنابراین حسن هایی در کلام است که اول به منزله غائب فرض شده و کلام ،کلام غائب است و بعد کلام ،کلام مخاطب است و دوم اینکه کلام به صورت خطابی و انشائی بیان شده .
توحید عبادی موجود در آیه
در این ایه تقریبا هشت جمله اورده شده که اولین انها «لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ»۶ است که این جمله در واقع توحید عبادی است که «لَا تَعْبُدُونَ» یعنی عبودیت محض خداوند را داشته باشید پس نفی و «الا» دلالت بر حصر دارد یعنی فقط بندگی و عبادت خداوند را محضا انجام دهید که البته این جمله مفاد کلمه « لا اله الا الله» می باشد که « لا اله الا الله » بیانش بر جمیع مراتب است اعم از توحید و غیر توحید لذا کلیه اعتقادات را در آن به دلالت التزام و اقتضاء می شود از آن گرفت .
ظهور وجوب در آیه و نفی مضارع
در ذیل ایه شریفه که می فرماید «أَقِیمُوا الصَّلَاهَ» قبلا داشتیم و جمله «لَا تَعْبُدُونَ» که این جملات خبریه هستند و در واقع «لَا تَعْبُدُونَ» درست است که مضارع منفی است اما مضارع منفی خبر است در مقام انشاء که در واقع در این آیه نهی است لذا « نون» عوض رفع «لا تَعْبُدُونَ» نیفتاده است یعنی در این جمله نفی مضارع کرده اما چون نفی مضارع در مقام انشاء است و خبر در مقام انشاء یکی از چیز هایی است که ظهور در وجوب دارد و اگر خاطر شما باشد گفتیم دوازده چیز ظهور در وجوب دارد که یکی از انها خبر در مقام انشاء است بنابر این در این جمله هم همینطور است که خبر در مقام انشاء است و در واقع «لا تَعْبُدُونَ» خبریه است و نهی کرده از آنچه که اراده شده است که هیچ وقت بندگی غیر خدا را شما نکنید .
نکته فصاحتی و بلاغتی آیه
چرا خبر در مقام انشاء بیان شده ؟ چون خبر در مقام انشاء از نظر فصاحت و بلاغت ،ابلغ است از جمله انشاء یا به بیان دیگر جمله خبریه ای که در مقام انشاء باشد ابلغ است نسبت به جمله انشائیه و در مخاطب بلیغ تر ،رسا تر و موثر تر است .
ماده و معنای احسان
در جمله دوم که می فرماید :«وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا»۷ کلمه احسان مصدر است که نیابت دارد این مصدر از فعل محذوف یعنی « و تحسنون بالوالدین احسانا» اینکه شما به پدر و مادر احسان کنید و احسان به پدر و مادر بسیار مهم است یعنی در واقع اگر بخواهیم معنای واقعی :«وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا»۸ را داشته باشیم یعنی «احسنوا بالوالدین » .
چگونگی احسان به والدین
نکاتی در کلمه احسان به والدین می باشد این است که چگونگی احسان به والدین را دقت کنیم در چه چیز هایی است؟ اول اینکه احترام داشته باشیم نسبت به اینکه آنها را تکریم کنیم یا به بیان دیگر آنها را اعظام و تعظیم کنیم ،دوم قیام به خدمت است یعنی به قول معروف باید کمر بر خدمت به والدین ببندیم .
معنای حسن صحبت با والدین
سوم حسن صحبت است که یعنی نیکویی مصاحب و همراه شدن با والدین می باشد ،چهارم دعا و طلب مغفرت برای آنها است که این دعا به معنای سؤال است و پنجم اینکه رفع حاجات و احتیاجات آنها را انجام دهیم .
رفع و پرداخت دیون والدین
ششم اینکه اگر دیونی دارند آنها را پرداخت کنیم چه در حال زنده و چه در حال مرده و چه دین الهی داشته باشند و حق الله باشد مثل نماز،روزه،حج و خمس و زکات و چه دیون غیر الهی داشته باشند یعنی مادی باشد و به مردم دین داشته باشند و بدهکار باشند لذا ما باید بدهکاری های آنها را بدهیم .
اعطاء بدون مسئلت به والدین
هفتمین نحوه احسان به والدین اتیان و اوردن برای آنها ،آنچه را که از بین رفته است مثلا حج از آنها زائل شده و نتوانسته اند به مکه بروند ، نهم اینکه به آنها اعطا کنیم قبل اینکه بگویند و درخواست کنند لذا دست در جیبت کنی پول به پدر و مادر بدهی قبل از اینکه از تو مسئلت کنند که این اعطاء قبل از مسئلت خیلی مهم است یا پدر و مادر را نباید بگذارید بگویند ما پول نداریم .
رعایت ادب و پیش نیفتادن از والدین
دهمین اینکه از والدین پیش نیفتید چه در راه رفتن ادب را رعایت کنید مثل همان ایه ای که در مورد پیامبر فرمود :«یَآ أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ »۹ یعنی از خداوند و پیامبرش جلو تر نیفت لذا در اینجا هم یعنی پیشی بر پدر و مادر نگیرید در راه رفتن که با هم راه می روید شما جلو نروید و پدر و مادرتان عقب تر باشند .
عدم ترش رویی و اخم بر والدین
یازدهمین نحوه احسان این است که صدا به روی آنها بلند نکنید و داد سر آنها نکشید و در برابر آنها روی خود را برنگردانیم یا روی ترش نکنیم و اخم نکنید که اینها از لحاظ اخلاقی نکات خیلی مهمی است و شان پدر و مادر خیلی مهم و بالاست .
حسن کلام با والدین
نکته بعدی اینکه کلمه ای که باعث دلتنگی آنها می شود و دل آنها را بسوزانید نگویید مثلا بگویید مگر تو چکار کرده ای برای ما یا شما پدر و مادر برای چه کار کرده اید یا مثلا پدر و مادر توان مالی کمی داشته اند لذا آنها را سرزنش کنید و حرفی بزنید که آنها دلشان به تنگ بیاید و بسوزد بنابراین مواظب باشید با پدر و مادر اینگونه بحث نکنید و با پدر و مادر حسن کلام داشته باشید و این حسن کلام با پدر و مادر در اولویت است آنها را مثلا پدرجان ،مادر جان ،عزیزم و قربان شما بروم خطاب کنید.
نیکی به والدین فوت شده
آنهایی که پدر و مادر خود را از دست داده اند هم سر قبرشان همینطور است یعنی بالا سر قبر پدر که می روید با قربان صدقه برو میفهمد هر بار برای او خیرات بده و برای او حمد و سوره و قرآن بخوان ،خیرات معنوی و مادی همه ی اینها را برای آنها بفرست لذا به جای «وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا»۱۰ نفرموده‌اند « و بالوالدین حیان احسانا» لذا و بالوالدین چه حیان باشند چه میتان باشند فرقی نمی کند در هر حالی باید آنها را احسان کنید .
عاق والدین در زمان حیات و فوت
اگر شما پدر و مادر را در حال مرگ و هم از دنیا رفته اند آنها را نسبت به وظیفه ای که دارید انجام ندهید عاق می شود یعنی ممکن است در زمان حیاتشان عاق نبودید اما بعد عاق می شود و عکس آن، ممکن است در زمان حیات شما عاق شده بودید ولی از دنیا که رفتند رفتار و عمل شما به گونه ای بوده که از عاق بودن در بیاید بنابراین بالجمله و خلاصه مطلب این است که پدر و مادر را در همه امور اطاعت کنید ،اطاعت از پدر و مادر در ردیف اول بعد از اطاعت از خداوند است.
عدم اطاعت از والدین در محرمات
لکن از پدر و مادر یک جا نباید باشد و آن آنجایی است که اطاعت از پدر و مادر ترک واجب باشد یا اطاعت از پدر و مادر منجر به ارتکاب حرام و معصیت شود و الا در مباحات ،مستحبات و واجبات اگر هر چه گفتند شما انجام دهید ، باید انجام دهید و در محرمات و مکروهات هم هر چه گفتند باید ترک کنید ،ترک کنید و در مباحات هم هرچه آنها گفتند واجب می شود که اطاعتشان را بکنید چه در ترکش چه در فعلش مثلا مباح است می گوید انجام بده و مباح است می گوید انجام نده پس بنابراین آنچه که مسلم است اطاعت از پدر و مادر فرض و لازم است برای همه ی ما .
چگونگی رسیدگی به والدین
آنچه که مسلم است ،این است که در کلمه «وَبِالْوَالِدَیْنِ» باء الصاق امده که این یک چیزی را نشان می دهد که همه ی آنچه که شما نسبت به پدر و مادر باید انجام دهید ،باید خودتان انجام دهید لذا اینکه پرستار بگیرید کارهای او را بکند ؛خیر ،غذا دهان او بگذار و خودت او را استحمام کن ، ناخن های او را کوتاه کن ،لباسش را بشور بنابراین آیه است که وقتی که شما کوچک بودید چطور شما را تربیت نمود؟ لذا فرمود:« کَمَا رَبَّیَانِی صَغِیرًا»۱۱ حالا همانطور که آنگونه پدر و مادر برای شما بود شما هم باید همانطور باشد .
بالاترین لذت احسان به والدین
یکی از دوستان ما بود که اینها چند برادر بودند و پدرشان یک مرد متدینی بود که آخر عمرش بود و دو سه سال آخر عمرش زمین گیر شده بود اونوقت این برادر ها هفتگی این پدر را خانه خودشان می آوردند و در جای خوب خانه هایشان قرارش می دادند و هرکدام یک هفته کار نمی رفتند و تعطیل می کردند کارشان را و با لباس پرستاری در خانه و آستین ها بالا آماده پذیرایی از پدر، و پدر را یک هفته می آورند پذیرایی می کردند و می‌بردند خانه برادر بعدی ،لذا من سن شانزده سالگی بودم که البته از جبهه آمده بودم رفته بودم آنجا وقتی من دیدم پدر ایشان که یک پیر مرد شصت ساله بود دیدم پدرش را اینگونه رسیدگی میکند و احترام و عزت می گذارد و همگی وقتی می‌بینند لذت می برند واقعا من یادم نمی رود .
عدم خجالت در رسیدگی به والدین
اینجا اینکه ما عارمان شود و خجالت بکشیم که ما بخواهیم پدر و مادرمان را رسیدگی و بلند و کوتاه کنیم و تر و خشک کنیم ؛خیر! اینها خیلی ارزش دارد و لذا اگر دعای پدر و مادر را خواستید حتما این نکته را داشته باشد که به آنها احسان کن و خودت هم مستقیم احسان کن و با خوبی و بسیار با توجه این کار را کن .
عبادت خداوند و احسان به والدین
لذا در سوره اسراء می فرماید :« وَقَضَىٰ رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوٓا إِلَّآ إِیَّاهُ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا ۚ إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُمَآ أَوْ کِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَآ أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا کَرِیمًا_وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَهِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیَانِی صَغِیرًا»۱۲ اینکه هیچ کس را عبادت نکنید جز خداوند را و در ادامه می فرماید «وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا»۱۳ این واو در این جمله واو معی می باشد یعنی همراه با بندگی خداوند «بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا» و در ادامه نیز می فرماید :«إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ» ۱۴ چه اینکه والدین نزد شما پیر شده باشند یکی از انها یا جفتشان ،«فَلَا تَقُلْ لَهُمَآ أُفٍّ»۱۵ در زبان عربی یعنی کمترین حزازت و کراهت و بدی کلام را در سخن شما نباید بگویید لذا کوچک ترین حرفی که باعث اشمئزاز و ناراحتی انها بشود را حق ندارید بگویید .
رفتار بد با والدین
گفتند یک شخصی پدرش را داشت میزد آمدند جلوی او را گرفتند،گفتند مرد حسابی چرا پدرت را می زنی ! گفت چه دنیایی شده انسان اختیار پدرش هم ندارد اینگونه باید باشد ؟!
عدم رنجش و دوری والدین
لذا باید مواظب باشید که «إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُمَآ أَوْ کِلَاهُمَا»۱۶ یعنی یا یکی از انها یا دوتای انها فرقی نمی کند ،رسیدند به پیری پس کوچک ترین اهانتی از نظر زبانی نخواهید کرد و «وَلَا تَنْهَرْهُمَا» انها را دور از خودتان نکنید و انها را کاری نکنید که از خودتان دور شوند و برنجند.
معنای قول کریمانه
در ادامه آیه خداوند متعال می فرماید «وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا کَرِیمًا»۱۷ سخن که میگویید قول و سخن شما کریمانه باشد و کریمانه یعنی اگر یک چیزی هم والدین شما به شما گفتند شما از آن چیزی که رنجش پیدا میکنید با کرامت و بزرگواری بگذرید و نادیده بگیرید .
مصداق قول و رفتار کریمانه
یکی از دوستان روحانی میگفت مادرم را اورده بودیم خانه ی خود ،همسرم هم او را به حمام میبرد و او را استحمام می کرد و گیس های مادرم را شانه می کرد و لباس های او را می شست خلاصه همسرش خیلی زن خوب و متدینه ای بود و به مادرش می رسید ولی می گفت مادرم همه ی این کار ها را که می کردیم بعد به من میگفت مثلا حسن اقا زهرا خانوم که خانومش بوده خیلی به من میرسد خداوند پدر و مادرش را بیامرزد اما من را دوست ندارد! و وقتی مادرم این را میگفت همسرم گریه می افتاد و هیچی نمی گفت.
به دل نگرفتن رفتار والدین
حالا ممکن است این پدر و مادر وقتی شما به آنها رسیدگی می کنید یک چیزی هم به شما بگوید اما شما به دل نگیرید و قول کریم یعنی همین و قول با کرامت این است که اگر حرفی زد یا حرکتی انجام داد که خواست شما را ناراحت کند شما به دل نگیرید .
تذلل و فروتنی در برابر والدین
در ادامه ایه خداوند متعال می فرمایند :«وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَهِ»۱۸ ببینید مرغ چگونه بال های خود را روی جوجه هایش می اندازد و انها را در بر میگیرد ؟ شما هم این پدر و مادر را اینگونه پذیرایی کنید لذا مادر چگونه به بچه اش رسیدگی و تر و خشک می کند میکند ؟ بچه سر تا پای خود را کثیف کرده او را میشورد و تمیز و مرتب می کند لذا اینگونه باید به پدر و مادر رسیدگی کرد لذا معنای جمله مذکور یعنی در مقابل آنها تذلل کن و نه اینکه بگویی من آقا ، آیت الله و مبلغ و امام جماعت هستم!
اثرات دعای مادر
یکی از دوستان ما پسر عمه ای دارد که خیلی وضعش خوب است یک روز به او گفتم فلانی من فلان شخص را که میبینم در کاسبی از در و دیوار برای او می بارد رمز او چیست ؟ گفت پانزده سال مادرش ذلیل بود این شخص با اینکه چند تا خواهر هم داشت ،تمام کار های مادرش را انجام می داد و دائم همینطور که کار های مادرش را انجام می داد که او را تر و خشک می کرد و لباس به او می پوشاند و به او غذا می داد در همین حین مادرش همیشه او را دعا می کرد و عزت و احترام اجتماعی او هم بالا بود لذا دارای یک موسسه خیریه که افراد زیادی را زیر پوشش گرفته است که اینها همه آثار دعای مادر است .
نیکی به والدین بعد از مرگ
اگر هم مردند و از دنیا هم رفتند هم همینطور برو بالای سر قبرشان و خیلی هم لذت دارد لذا عید مبعث امسال بنده رفتم قبرستان کنار قبر پدرم یک پتو پهن کردم و نشستم اینجا هم برای او زیارت خواندم و هم برایش دعا خواندن و نشستم با او حرف زدم لذا او می فهمد و می شنود و لو اینکه ما شعور نداریم که حرف های آن ها را بشنویم .
حکایت جواب سلام اقا سید الشهداء
قصه ای است که من اشاره کنم میگویند یکی از بزرگان که حرم سیدالشهداء علیه السلام بود بعد یکباره دید که یک آدم پابرهنه که لباس های او گلی و مندرس بود داخل آمد و گفت «السلام علیک یا ابا عبد الله صلوات الله علیه» آن بزرگ دید که آقا فوری جواب ایشان را داد لذا مچ این فرد را گرفت و گفت چه کاری انجام داده ای و قصه چیست ؟ گفت شنیدی که آقا جواب من را داد و گفت من دوسال است که اینجا می آیم سلام میدهم آقا جواب من را میدهند و آن عالم پرسید چطور شده که به این مقام رسیده ای؟
اثرات خدمت به والدین
گفت من یک پدر و مادر پیر داشتم هر شب جمعه انها را به حرم می آوردم به زیارت و الاغی داشتم که هر دو نفر انها نمی توانستم با ان الاغ بیاورم یک شب جمعه مادرم را می آوردم و شب جمعه دیگر پدرم را، یک بار دوسال پیش شب جمعه وقتی پدرم را میخواستم به حرم بیاورم مادرم هم گفت من را هم ببر گفتم که من یک مرکب بیشتر ندارم و نمی توانم راه طولانی است اما مادرم گفت هر جور که میدانی من را هم ببر ؛ گفتم چشم لذا فکر کردم گفتم پدرم را سوار الاغ می کنم و مادرم را سوار خودم می کنم ،گفت سوارش کردم و تیکه به تیکه مینشستم و مادرم مرا دعا می کرد گفت تا این نیمه آخر که میخواستم به حرم برسم یک تیکه طولانی امدم و او را رساندم به حرم در حالی که خیس عرق شده بودم و بسیار خسته شدم بودم وقتی مادرم را همینجا گذاشتم سلام داد و سلام کرد به سید الشهداء علیه السلام و گفت یا ابا عبدالله بچه ام به خاطر شما اینگونه مرا آورده و جواب این فرزندم را بده از آن روز به بعد هر چه من آمدم به این مکان و سلام کردم بر سید الشهداء علیه السلام ایشان جواب دادند .
زیارت والدین فوت شده در صبح جمعه
اینها واقعیت است ولی ممکن است ما سطحی بشماریم و اهمیتی ندهیم ولی به پدر و مادر احسان کردن خیلی مهم است فکر نکنید پدر و مادر شما فوت کرد تکلیف نیست ،چه از دنیا رفته باشند و چه زنده باشند «بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا» ۱۹ یک گردان ادم بگیرید و به سر قبر پدرتان بروید فایده ای ندارد بنابراین خودت باید بروی بهترین وقت هم صبح جمعه است که برای زیارت اهل قبور صبح جمعه وارد شده است .
رنج های والدین در تربیت فرزندان
«وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیَانِی صَغِیرًا»۲۰ لذا اینکه می فرماید «وَقُلْ» ؛بگو، مقول چیست ؟ در اینجا « ربی» بوده که ای پروردگار من این دو را رحم کن کما اینکه در بچگی انها به من رحم کردند ،واقعا چه زجر هایی که پدر و مادر برای انسان کشیده اند در این دنیا و پدر بعضی اوقات تظاهر به سیری می کند و تظاهر به بی نیازی می کند برای اینکه بچه اش سیر شود و بچه اش لباس خوب بپوشد و تحصیلاتش بالا رود ،بهترین امکانات برایش جور شود اما برای خودش عفاف ایجاد کرده برای اینکه زن و بچه اش در رفاه باشند اینها نکات خیلی مهمی است خصوصا در زمان ما .
