و کسانى که ایمان آوردند و کارهاى شایسته انجام دادند، اهل بهشتاند و در آن جاودانهاند. (۸۲) و [یاد کنید] زمانى که از بنىاسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید، و به پدر و مادر و خویشان ویتیمان ومستمندان نیکى کنید، و با مردم با خوش زبانى سخن گویید، و نماز را بر پا دارید، و زکات بپردازید، سپس همه شما جز اندکى [از پیمان خدا] روى گردانیدید؛ و شما [به طور عادت] روى گردان هستید. (۸۳)
و کسانى که ایمان آوردند و کارهاى شایسته انجام دادند، اهل بهشتاند و در آن جاودانهاند. (۸۲) و [یاد کنید] زمانى که از بنىاسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید، و به پدر و مادر و خویشان ویتیمان ومستمندان نیکى کنید، و با مردم با خوش زبانى سخن گویید، و نماز را بر پا دارید، و زکات بپردازید، سپس همه شما جز اندکى [از پیمان خدا] روى گردانیدید؛ و شما [به طور عادت] روى گردان هستید. (۸۳)
معنا و ماده مساکین
ذیل آیه هشتاد و سوم از سوره مبارکه بقره فرمودند:«والمساکین» ، که کلمه مساکین جمع مسکین است و از سکون گرفته شده است به معنای ان افرادی است که از بدبختی ، بیچارگی و بی بضاعتی آرام نشسته اند و هیچ کاری نمیتوانند بکنند و به عبارت فارسی آن را درماندگان گویند ،یعنی آنهایی که زمین گیر و درمانده شده‌اند .
تفاوت فقیر و مسکین
که البته به حسب لغت و آنچه که واژه عربی آن به فارسی ترجمه می شود یعنی آن کسی که أسوء حالا می باشد نسبت به فقرا ،مساکین از حالت فقیر ها ،فقیر تر هستند لکن فقیر محتاج است اما بالاخره یک بضاعتی دارد لذا فقر نسبی است اما مسکین یعنی که به سکونت و آرامش گرفته شده چون هیچ چیزی ندارد و هیچ حرکتی نمی تواند بکند ،درمانده و زمین گیر شده لذا این نکته خیلی مهم است .
ترتیب فقیر و مسکین در آیات
البته با اینکه مساکین أسوء حالا است ولی فقرا را در آیه صدقه « لِلْفُقَرَآءِ وَالْمَسَاکِینِ» ۱ داریم ،اول فقرا را گفته و مساکین را در رتبه بعد بیان فرموده است ،شاید از این جهت است که خود فقر از لحاظ مطلق را لحاظ کرده باشند ولی در اینجا از نظر سیاق کلام فقیر قبل از مسکین وارد شده است .
معنای أسوَءُ حالاً بودن مسکین
اما مسکین را در آنچه که بررسی کردیم ،در ماده لغت و استعمالات قرآنی و روایی اسوء حالا من الفقیر است یعنی حالش بدتر ،فقیر تر و بدبخت تر است از فقیر بنابراین فقیر انسانهایی هستند که یک سری چیز هایی هم دارند اما محتاج هم هستند به عبارت دیگر حکم شرعی فقیر بیان است از کسی که درآمد او با مخارجش همگون نیست و با هم نمیخواند که به او فقیر شرعی گویند .
حکم اجتماع و افتراق مسکین و فقیر
معروف است که می فرمایند :« الفقیر و المسکین اذا اجتمعا افترقا و اذا افترقا اجتمعا»۲ یعنی آنچه که معروف است این است که هر جایی که فقیر یا مسکین تنها ذکر شود مثل آیه ای که بیان شد ،جدا استعمال کرده اند مراد هر دو است و هر جایی که هر دو با هم ذکر شدند با هم فرق دارند ،به بیان دیگر اگر جدا آنها ذکر شوند یک حکم دارند هر دو اما اگر که با هم ذکر شوند مسکین اسوء حالا من الفقیر است لذا می فرماید وقتی که با همدیگر جمع شوند از هم جدا میشوند چون اسوء حالا مسکین هستند اما اگر جدا باشند حکم آنها یکی هستند .
شمول مساکین و فقرا
نکته ای که در احسان به مساکین و فقرا است شامل خویشاوندان هم میشود یعنی پدر ،مادر ،برادر و خواهر و همه آنهایی که اطراف انسان هستند و حتی شامل ایتام هم می شود که آیا یتیم هم فقیر است ؟ گاهی اوقات یتیم پولدار است و گاهی اوقات هم فقیر می شود لکن مسئله یتیم نوازی کاری به فقیر یا پولدار بودن او ندارد بالاخره مثلا یتیمی است که مال هنگفتی به او رسیده است اما یتیم می باشد.
چگونگی رد مال یتیم
لذا در آن آیه تاکید دارد که مال ایتام را به آنها بدهید لذا می فرماید :«وَآتُوا الْیَتَامَىٰٓ أَمْوَالَهُمْ»۳ و در ادامه می فرماید :« وَلَا تَأْکُلُوٓا أَمْوَالَهُمْ إِلَىٰٓ أَمْوَالِکُمْ »۴ یعنی همراه مال خود ،مال یتیم را نخورید و بالا نکشید یا مال آنها را برندارید به این طریق که بهترین را برای خود بردارید و بدترین را به آنها بدهید .
شمول عام احسان به همه مردم
معلوم است این یتیم پول دارد اما آیا یتیمی هست که فقیر باشد ؟بله؛ پدر و مادری هم هستند که فقیر باشند؟ بله؛ آنجا که احسان به والدین ، احسان به ذی القربی و احسان به یتامیٰ بود ، آن احسان کاری به این بحث ندارد ،این بحث شامل آنها هم می شود یعنی ممکن است آنها بحث فقیر و مسکین و مسکنت را داشته باشند لذا ممکن است پدر و مادری باشند که مسکین یا فقیر باشند و ذوی القربی و یتامی هم ممکن است فقیر و مسکین باشند بنابراین حکم بحث فقر و مسکنت شامل آنها خواهد شد .
قول مرحوم طیب اصفهانی
مرحوم طیب اصفهانی در صفحه ۴۵۰ جلد دوم تفسیر خود می فرماید:« احسان به مساکین و فقرا مانند احسان به پدر و مادر و ایتام از افضل عبادات است و آیات و اخبار وارده در این قسمت اقسام انفاقات را در ذیل ایه شریفه :«وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ »۵ بیان فرمودیم که به آن رجوع کنید.»
خلاصه مطالب در بحث مساکین
پس آنچه که در اینجا لازم بود خلاصه مطلب این است که اولا مسکین اسوء حالا است من الفقیر گرچه حکم فقیر و مسکین هر جایی جدا ذکر شوند یکی است مثل بحث آیه صدقات و زکات که به چه کسانی باید بدهیم و هر جا که دوتای آنها در کلام معطوف شدند به هم ، آن دو حکمشان فرق میکند از جهت موضوع چون مسکین اسوء حالا من الفقیر است لذا این تمام کلام در آنچه که لازم بود در بحث کلمه «و المساکین » بحث شود .
قید مطلق المساکین
البته «المساکین» جمع محلای به الف و لام است لذا همه ی مسکین ها را شامل می شود و مسکین مسلمان یا کافر فرقی نمیکند لذا از جهت قید مطلق است و از جهت عموم هم الفاظ عموم دارد بنابراین شامل همه ی مساکین خواهد شد ؛مساکینی که پدر و مادر شما باشند یا مساکینی که خویش و قوم تو باشند ،چه یتیم باشند و چه قریب باشند و چه کافر و چه مسلم باشد ،فرقی نمی کند.
معنای حَسَن و حُسن
جمله ششم در ایه هشتاد و سوم سوره مبارکه بقره :« وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا»۶ این حرف خیلی مهم است که می فرماید با مردم با بهترین روش و أحسن سخن بگویید لذا کلمه «حُسْنًا» را بعضی موارد حَسَنَ خوانده می شود و بعضی موارد آن را «حُسنا» خوانده اند بنابراین اگر «حُسن» باشد یعنی گفتار نیک و اگر «حَسَنَ» باشد یعنی بهترین کلام و گفتار که مراد خداوند تبارک و تعالی در هر دو قرائت مشخص و مبین است.
روایت معتبره پیرامون قول نیکو
در مجمع البیان و مرحوم طبرسی از حضرت صادق آل محمد صلوات الله علیهم اجمعین روایت کرده است که :«قُولُوا لِلنَّاسِ أَحْسَنَ مَا تُحِبُّونَ أَنْ یُقَالَ لَکُمْ »۷ می فرمایند که امر ،امر حاضر دلالت بر وجوب دارد یعنی تکلیف است بر ما که با مردم حرف بزنیم ،بهتر از آنی که دوست دارید با شما سخن بگویند البته این حدیث در کتب مختلف بیان شده که نشان می دهد که از احادیث متواتر است لذا به اسناد مختلف هم در اینجا بیان کرده ایم .
طریقه قول نیکو با دیگران
چگونه دوست دارید با شما سخن بگویند؟ شما با مردم بهتر از آن سخن بگو ، البته کلمه «الناس» اسم جنس و اسم جمع است که الف و لام هم بر سرش آمده که حداقلش این است که شمول افرادی از آن اخذ می شود لذا همه ی بنی الادم را شامل می شود .
معنای عام بودن قید الناس
بنابراین «الناس» شامل اکمل و کامل ترین مردم می شود که محمد و آل او صلوات الله علیهم اجمعین و شامل کوچکترین و کمترین انسان ها هم می شود لذا فرق نمی کند شما با پیامبر و امامت میخواهید صحبت کنید یا با رهبر ، امام جماعت مسجد ،استادت، شاگردت یا با رفتگر شهر خود می خواهید صحبت کنید ،فرفی نمی کند .
نکات مهم روایت
نکاتی که در این کلمات است ،اول اینکه « أحسن» یعنی بهترین وجه را شما انتخاب کنید برای صحبت کردن ،دوم «مَا تُحِبُّونَ» یعنی آنچه که از دل دوست دارید با شما حرف بزنند لذا حُبّ مربوط به دل و درون است ،سوم اینکه لام در «أَنْ یُقَالَ لَکُمْ » نفعیه است یعنی اینکه بر نفع و سود شماست و خوشحال کننده شما است ،احسن آن را صحبت کنید .
تنفر خداوند از دشنام دهنده
در ادامه حدیث می فرماید :«فَإِنَّ اَللَّهَ یُبْغِضُ اَللَّعَّانَ اَلسَّبَّابَ اَلطَّعَّانَ عَلَى اَلْمُؤْمِنِینَ» خداوند متنفر است از کسی که نفرین میکند ، دشنام می دهد و طعنه می زند لذا این زبان ها را باید خیلی حفظ کنیم .
زبان و گناهان کبیره
یک سال بنده ماه مبارک رمضان در یک مسجد گناهان زبان را می شمردم که. تا صد و ده تا از انها را شمردم ،امان از این زبان کوچک در این عضو بدن که گناهان کبیره بسیاری را دارد مثل غیبت کردن و تهمت زدن .
نفرین و دشنام بر علیه مومنین
لذا کسی که زبانش به نفرین باز کرده یا نفرین شده یا اینکه دشنام دهد یا طعنه بزند«عَلَى اَلْمُؤْمِنِینَ» که «عَلَى» ضرریه است یعنی بر علیه مومنین که خاص به مومنین است یعنی اگر به صهیونیست ها چیزی گفتیم خداوند«یُبْغِضُ» نیست و غضب به ما نمی کند یا تنفر از ما پیدا نمی کند که البته صهیونیست را هم داریم که نباید فحاشی کنیم که در آینده روایات آن را بیان می کنیم
تنفر خداوند از فحش و ملحف
در ادامه روایت می فرمایند :«اَلْفَاحِشَ اَلْمُتَفَحِّشَ » یعنی کسی که فحش می دهد و ناسزا میگوید ،«اَلسَّائِلَ اَلْمُلْحِفَ » یعنی کسی که به هر طریقی میخواهد یک چیزی را به دست آورد و درخواستش را اجرایی کند .
معنای حلم در زبان فارسی
و در ادامه می فرمایند :« وَ یُحِبُّ اَلْحَیَّ اَلْحَلِیمَ اَلْعَفِیفَ اَلْمُتَعَفِّفَ.» اما خداوند دوست دارد کسی را که با حیاست و همچنین حلیم و بردبار است لذا معنای واقعی حلیم در فارسی یعنی کسی که دریا دل است پس اگر او را فحش هم دادند ناراحت نمی شود و اگر خیلی او را ستایش نمودند خوشحال نمی شود بنابراین انسان های مومن حلیم هستند و اگر از او بگیرید دو ریال را مثلا جزع و فزع نمی افتد و به او اگر بدهی مست نمی شود .
صفت حلم در علما و بزرگان
بنده بعضی از بزرگان و علما را میبینم که در یک جلسه می نشستیم که بعضی از آنها خیلی حلیم هستند و آقایان بعضی ها شوخی می کنند یا متلک می اندازند اما علما رویه ،حرف و حسن خلق خودشان و طیب کلامی که دارند را ادامه میدهند و تبسم می کنند .
یادآوری قید الناس
سوال می شود که آیا که کلمه ناس کافر و مسلم ،هر دو را شامل می شود ؟ البته ما جواب دادیم در معنای کلمه الناس که همه را شمال می شود چنانچه که در مجمع البیان و البرهان و سایر کتب در اینجا مرحوم طیب اصفهانی می فرماید روایت شده است .
قول فخر رازی پیرامون کلمه الناس
حتی فخر رازی در تفسیر الرازی آن را بیان کرده و بعد از نقل کلام مفسرین می گوید:« و زعم أبو جعفر محمد بن علی الباقر انه عام ، و هو الاقوی»۸ یعنی و این قول که ناس عام باشد و همه را شامل شود قول قوی تر است از قولی که منظور از ناس خاص مومنین باشد، لذا فخر رازی عام بودن آن را اقوی اقوال می داند.
مراد از أقوی و قوی
لذا ببینید ما یک قول قوی داریم و یک قول اقوی که قول اقوی یعنی قوی تر از قول قوی و همچنین یک صحیح داریم و یک اصح ،قول اصح صحیح تر از صحیح است بنابراین در اینجا هم فخر رازی می گوید که آنچه که نقل شده است از ابو جعفر محمد بن علی بن الباقر « انه عام و هو القوی» که این قول ، قول قوی تری است
اقوال پیرامون شمول الناس
بعضی هم البته گفته اند که کلمه الناس مختص به مومنین است ،بعضا هم گفته اند آیه عام است ولی به واسطه ایه:«وَاقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ»۹ که به ان آیه سیف می گویند ، تخصیص خورده است و همچنین میگویند به حدیث نبوی :« قٰاتِلُوهُمْ حَتّٰى یقول لا اله الا الله او یقر بالجزیه» می فرمایند عام به این حدیث نبوی منسوخ شده یا تخصیص خورده قریب همین روایت را از حضرت باقر علیه السلام نقل کرده اند که در همان ادرس قبلی است بعضا هم گفته اند در هر حال آنچه که مسلم است با اینکه آیه سیف موجود می باشد و امثالهم اما « وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا»۱۰ عام است و شامل همه مردم می شود.
قول نیکو در محاربه و جنگ
حتی در محاربه و جنگ وارد شده در احوالات ائمه صلوات الله علیهم اجمعین که در حال جنگ هم آنها نسبت به دشمنشان خوب صحبت میکردند مثلا به دشمنشان که می رسیدند سلام می کردند لذا دشمنی و شمشیر کشیدن جای خودش و قول نیکو هم سر جای خودش .
سیره اهل بیت در قول نیکو
اما وقتی که شمشیر کشید عمر بن عبدود و بر زمین کوبیده شد امیر المومنین علیه السلام فرمود اسلام بیاور من دعا میکنم و اجابت می شود که سالم شوی و بعد به لجنه اسلام و موحدین بپیوند اما قبول نکرد و آب دهان بر صورت حضرت انداخت ولی حضرت باز هم کوتاه آمد و حرکت کرد وقتی ایشان غضب فرو نشست بعد دو مرتبه اتمام حجت نمود و وقتی اتمام حجت تمام شد سر او را هلاک کردند ،اما حرف زدن و بحث کلامی اهل بیت نسبت به همه آن کسانی که اطراف آنها بودند حتی دشمنان همیشه لحن حسن بوده و بهترین سخن با آنها می گفتند .
طریقه دعوت دیگران به اسلام
در آیات هم این مسئله را داریم که خداوند فرمود :«ادْعُ إِلَىٰ سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَالْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ ۖ و جادلهم هِیَ أَحْسَنُ » ۱۱ که «ادْعُ» بخواه انها را و بکشان انها را به راه خداوند ،دین حق و صراط مستقیم اما با حکمت ؛ حکمت یعنی با سخنی که دارای ادله روشن و براهین واضح باشد ان هم از روی منطق و انها را موعظه و نصیحت کن اما موعظه ،موعظه حسنه باشد و در برابر ان حرف هایی که انها میزنند مانند شبهات و اشکالاتی که مطرح می کنند به نحو خوب ، نیک و حسن با انها سخن بگو ،شیرین با انها حرف بزن و بد حرف نزن .
رفع شبهات با قول نیکو
ببینید «هِیَ أَحْسَنُ » یعنی آن سخنی که میگویید و مجادله ای که می کنید که رفع شبهات و اشکالات از بحث انجام دهد و از دل آنها بیرون کند به نحو عالی و نیکو باشد و حُسن داشته باشد لذا حسن یعنی آن چیزی که انسان را خوش اید .
طریقه سخن نیکو با مردم
لذا اینکه بد بیان کنیم مثلا ما میخواهیم با بعضی ها بحث کنیم بلد نیستیم و الا مثلا می خواهیم به بچه بگوییم که نماز بخواند یا به جوان ها بگوییم که نماز بخواند ،بیاییم بیان کنیم آثار نماز را مثلا کسی به شما مراجعه می کند و می گوید حاج آقا ما بدبختی و مشکلاتمان این است خب اینها را ریشه ای و با نحو خوب با او حرف بزن و آثار نماز را برای او بگو که اگر نماز را اول وقت خواندی از نظر روی من حیث لا یحتسب می شود را بگو که خود به خود به این راه کشیده می شود.
اثر سخن تند بر مردم
اما اگر به آنها توهین کردید و با تندی حرف زدید مثلا بگویید می دانی اگر شما این موهای سرتان را اگر بیرون گذاشتید داخل نگذارید خداوند در قعر جهنم شما را جای میدهد خب میگوید به جهنم ! اما اگر با خوبی گفتید و به نحوی گفتید که زیبا بود و در دل او نشست لذا حرف خوب به دل مینشیند و سخن زیبا هم به دل می نشیند.
نهی فحاشی نسبت به بت پرستان
آنچه که مسلم است ما باید در برابر دشمنان و حتی در محاربه هم که شده حرف زدن ما با انها به نیکی و خوبی باشد «و جادلهم هِیَ أَحْسَنُ»۱۲ یعنی مجادله کردن شما به نحو بهترین باشد مثل آن بهتر نباشد یا فرمود :«وَلَا تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَیَسُبُّوا اللَّهَ عَدْوًا بِغَیْرِ عِلْمٍ »۱۳ یعنی شما حق ندارید فحاشی کنید به بت پرستان ، دشنام و فحش ندهید به بت های انها چون بالاخره انها اعتقاد دارند و لو اینکه اعتقاد انها الکی باشد ،شما فحاشی می کنید به بت های آنها و به آن چیز هایی که آنها می پرستند بعد هم انها ناخواسته بدون اینکه بدانند و روی دشمنی به خداوند فحش می دهند .
مقابله بت پرستان از طریق فحاشی
لذا می فرماید :«وَلَا تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ»۱۴ آنهایی که به دنبال غیر خدا هستند و مشرک هستند و بت می پرستند ،«فَیَسُبُّوا اللَّهَ» یعنی اگر شما فحش دادید بدانید که انها هم فحش می دهند و سب خداوند می کنند بدون علم و از روی دشمنی که با شما دارند .
منابع
۱_سوره مبارکه توبه آیه ۶۰
۲_عروهالوثقی جلد ۴صفحه ۹۸
۳_ سوره مبارکه نساء آیه ۲
۴_ سوره مبارکه نساء آیه ۳
۵_ سوره مبارکه بقره آیه ۳
۶_ سوره مبارکه بقره آیه ۸۳
۷_ مجمع البیان ج۱ ص ۲۹۸,بحار الانوار ج ۷۱ ص۱۶۱ ح ۱۹،امالی صدوق ص ۳۲۶ ،۳۸۲،البرهان ج ۱۰ ص ۲۶۷ ح ۷
