و کسانى که ایمان آوردند و کارهاى شایسته انجام دادند، اهل بهشتاند و در آن جاودانهاند. (۸۲) و [یاد کنید] زمانى که از بنىاسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید، و به پدر و مادر و خویشان ویتیمان ومستمندان نیکى کنید، و با مردم با خوش زبانى سخن گویید، و نماز را بر پا دارید، و زکات بپردازید، سپس همه شما جز اندکى [از پیمان خدا] روى گردانیدید؛ و شما [به طور عادت] روى گردان هستید. (۸۳)
و کسانى که ایمان آوردند و کارهاى شایسته انجام دادند، اهل بهشتاند و در آن جاودانهاند. (۸۲) و [یاد کنید] زمانى که از بنىاسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید، و به پدر و مادر و خویشان ویتیمان ومستمندان نیکى کنید، و با مردم با خوش زبانى سخن گویید، و نماز را بر پا دارید، و زکات بپردازید، سپس همه شما جز اندکى [از پیمان خدا] روى گردانیدید؛ و شما [به طور عادت] روى گردان هستید. (۸۳)
در ذیل آیه شریفه هشتاد و سوم سوره مبارکه بقره درباره چگونگی احسان به پدر و مادر نکاتی را عرض کردیم که مرحوم طیب اصفهانی آنچه که در برّ و احسان به والدین بیان فرموده است را خلاصتا عرض می کنیم که احترام در اکرام ، تکریم و تعظیم پدر و مادر یک نحوه احسان است دومین آن قیام به خدمت یعنی خود انسان بایستد و خدمت کند به پدر و مادر مورد بعدی حسن صحبت و دعا و طلب مغفرت برای آنها که اینها همه سه مورد است .
حسن صحبت و همراه بودن با والدین
حسن صحبت یعنی خوب مصاحبت کردن با آنها ،همراه بودن با آنها به بهترین وجه ،دعا هم بر آنها طلب مغفرت کردن و برای آنها از خداوند چیزی خواستن و خود طلب مغفرت بر آنها مورد نظر است .
رفع احتیاجات والدین
رفع احتیاجات والدین را انجام دهیم و دیونی اگر دارند پرداخت کنیم و نیز آنچه که از آنها فوت شده است را بیاوریم و انجام دهیم ، قبل از اینکه از ما چیزی بخواهند اعطا کنیم ،در راه رفتن و سخن گفتن از آنها پیش نیفتیم و صدای خود را به روی آنها بلند نکنیم .
اطاعت و عدم اطاعت از والدین
روی خود را اخمو و ترش نکنیم بر آنها و کلمه ای که باعث دلتنگی و ناراحتی دلی آنها می شود به زبان نیاوریم ،خلاصه مطلب این است که نسبت به پدر و مادر احسان داشته باشیم ،یعنی اینکه اطاعت داشته باشیم و هر آنچه آنها می خواهند چه بگویند و چه نگویند برای آنها ما امتثال کنیم و مخالفت با آنها نداشته باشم لکن مخالفت با پدر و مادر در آنچه که خواسته اند یا امر کرده اند فقط در محرمات و واجبات است که نباید ما اطاعت کنیم ولی در غیر آنها باید مطیع باشیم و اطاعت کنیم .
مصادیق ذی القربیٰ
این مطالب پیرامون اولین موردی بود که بعد از «لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ»۲ فرموده اند ،نکته بعدی که در ادامه آیه و در جمله بعد فرموده اند :«وَذِی الْقُرْبَىٰ» که جمله سوم در این آیه است لذا معنای «ذِی الْقُرْبَىٰ» چیست ؟ ببینید بلا فاصله بعد از والدین ذی القربی می آید که منظور از آن اقوام و خویشاوندان رحمی است که نزدیک ترین خویشاوندان اولاد انسان می باشد و اولادِ اولاد تا پایین تر و همچنین اجداد ،پدر و مادر ،جد و جده ؛إن علی ؛هر چه بالاتر رود و نیز عمو ها وعمه ها و اولاد آنها ،خاله ها و دایی ها ، خوالی و خوالات ،اخوان و اخوات که یعنی برادر ها و خواهر ها و اولاد آنها ،اینها همه کسانی هستند که زیر مجموعه ذی القربی هستند یعنی آنهایی که به شما قرابت و نسبت رحمی دارند شامل همه ی اینها خواهد شد.
مراد از احسان به ذی القربی
مراد از احسان به ذی القربی چیست ؟ احسان به پدر و مادر را در سیزده مورد بیان کردیم مفصلا ولی به ذی القربی چگونه احسان کنیم ؟ با صله رحم کردن و اقل مراتب صله رحم کردن جویای احوال شدن آنها و دلجویی کردن و سرکشی کردن آنها است ، لذا مرتبه پایین صله رحم این است که به خویشاوندان سرکشی کنیم و به آنها سر بزنیم اما حل مشکلات آنها و رفع گرفتاری آنها مالا ، قدما و زبانا هم صله رحم می باشد و در مرتبه بالاتر است .
مصادیق صله ارحام
یعنی کسی که برادرش مشکل مالی دارد صله رحم این است که مشکل مالی او را حل کند ،دختر بزرگ دارد کمکش کنیم که شوهر کند ،پسر بزرگ دارید بروید و دختر بزرگش را برای پسرتان خواستگاری کنید اگر پسرت را دوست دارد و میشود آنها با هم ازدواج کنند و همین که پسر و دختر های برادر و خواهرت را در اولویت بگذارید برای ازدواج این خودش صله رحم است ،گرفتاری برای آنها پیش آمده مثلا تصادف کرده اند یا مریض دارند به آنها رسیدگی و سرکشی کنید لذا اینها همه مصداق صله ارحام است .
اهمیت وصل صله ارحام
سوالی شاید پیش می آید که اگر ما برادر و خواهر ،عمو و عمه ،خاله و دایی هایی داشتیم یا خاله زاده و عموزاده هایی داریم که اینها با ما ارتباطی ندارند حالا روزی رسیده که گرفتار شده اند و به ما رسیده اند ؛ خب عوام می گویند حالا شدیم عمو ! حالا شدیم دایی! آیا کسی که قطع رحم کرده است ما نسبت به او وظیفه ای نداریم ؟ چرا داریم؛ روایتی را از صادق آل محمد صلوات الله علیهم اجمعین داریم که ایشان یک محاجه ای دارند با منصور دوانیقی که در ضمن آن محاجه صحبی دارند که می فرمایند:«صِلْ مَنْ قَطَعَکَ»۳ یعنی صله رحم کن با کسی که با تو قطع رحم کرده لذا فرزند تو است اما به تو اهمیتی نداده و قطع رحم کرده شما برو صله رحم کن ،برای فرزندت کادو بگیر ببر و به او ابراز محبت کن و همچنین همه ی این مواردی که گفته شد از ارحام .
خویشاوندان و صله رحم
صله رحم خیلی مهم است و احسان به ذی القربی یعنی صله رحم کردن در آیه دیگری نیز وارد شده که قبلا مفصل بیان شد که خداوند متعال فرموده است :« وَیَقْطَعُونَ مَآ أَمَرَ اللَّهُ بِهِٓ أَنْ یُوصَلَ »۴ که مراد از کلمه «أَنْ یُوصَلَ» صله ارحام بود پس بنابر این ذی القربی در درجه اول خویشاوندان هستند .
طریقه صله رحم با کافر
اگر ذی القربی انسان کافر باشد ،کافر که برای ما نیست اما انسان هایی هستند که نماز هایشان را سر وقت نمی خوانند آیا صله رحم با آنها دستور دارد یا خیر ؟ بله دستور دارد بلکه بنده می گویم اولویت دارد چون ممکن است صله رحم کردن شمای آخوند و طلبه روحانی مدعی اگر صله رحم کردید خود به خود انعطاف میدهد آنها را به سمت نماز یعنی گاهی اوقات صله رحم کردن باعث می شود که آنها بیدار شوند و دست از بی نمازی و لاابالی گری بردارند پس اینطور نیست که اگر خواستید صله رحم کنید حتما باید یک آدم حسابی باشد و هیچ مشکلی نداشته باشد.
تکلیف صله رحم بر همه انسانها
در روایات داریم که اگر کافر هم بود شما باید صله رحم کنید فرقی نمی کند پدر و مادر باشد یا اولاد شما باشد ،هر کدامشان اگر مشکلی داشتند از هر جهتی منجر به این نمی شود که تکلیف از گردن شما برداشته شود بنابراین تکلیف صله رحم بر همه شما است .
آثار صله رحم
مفصلا بیان کردیم ذیل آیه بیست و هفتم سوره بقره آثار صله رحم را که یکی از آثار مهم صله رحم که همه انسانها دنبال آن اثر هستند طول عمر می باشد ،عافیت و رزق وسیع این موارد همیشه دنبال صله رحم است ،لذا اگر کسی به دنبال این موارد و امثال اینها صله رحم برایش گشایش ایجاد می کند و صله رحم برای او باعث طولانی شدن عمر می شود و باعث می شود که مرگ مفاجات دچار شما نشود و از دست تنگی به گشایش برسید ،رزق و روزی وسیع خداوند به شما بدهد پس همه ی اینها در سایه صله رحم است و صله ارحام بسیار برای اقربی تاکید شده است ،بنابراین صله رحم تکلیفی است برای همه که بعد از احسان به والدین وارد شده و مورد توجه قرار گرفته است .
ذی القربیٰ حضرت رسول اکرم (ص)
اما یکی از موارد و مصادیق ذی القربی ،ذی القربی حضرت رسول اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلم است که مراد حضرت امیرالمومنین علیه السلام و حضرت صدیقه طاهره سلام الله علیها و اولاد معصومین آنها علیهم صلوات الله اجمعین می باشد و مرحوم طیب اصفهانی می فرماید ذی القربی پیامبر این موارد هستند و در روایات و قرآن تعبیر از ذی القربی به ال الله و ال رسول ،عترت و اهل بیت شده است .
معنا و مصادیق مودت
نکته ای که باید در اینجا گفته شود که خداوند متعال فرمود:« قلْ لَآ أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبَىٰ »۵ که در اینجا منظور از «فِی الْقُرْبَىٰ » قربی رسول اکرم می باشد آنوقت موده چیست ؟ که حضرت فرمود مودت در قربی من را باید شما رعایت کنید ببیند مودت یعنی اظهار دوستی ،شعار ،برقرار کردن این جلسات برای میلاد ها و عید ها و تولد ائمه اطهار و جشن های مهم درباره آنهاست و جلساتی که برای سوگواری آنها انجام می شود مثل تعزیه ها و برقراری روضه خوانی و امثالهم یعنی در واقع فرح در سرور و شادی آنها و ایجاد حزن در حزن آنها را مودت گویند که اینها در ظاهر باید باشد لذا مودت به معنای دوستی اشکارا است.
شمول ذی القربی در آیه دیگر
ذی القربایی که در اینجا بیان شده که فرمودند شامل ذی القربی رسول اکرم صلوات الله علیه هم می شود چون اطلاق دارد و در آنجا هم که فرمود :«قلْ لَآ أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبَىٰ »۶ این شامل ان هم می شود .
معنای یتیم آل الله
جمله بعدی که می فرماید :«وَالْیَتَامَىٰ» ،کلمه یتیم یعنی کسی که تنهاست و تعبیراتی که کل مردم می کنند در زمان ما که زمان غیبت می باشد می گویند ایتام آل محمد صلوات الله علیهم اجمعین که یعنی کسانی که دستشان از اهل بیت علیهم السلام کوتاه است و دستشان به دامان اهل بیت علیهم السلام نمی رسد چون زمان غیب است لذا همه ی ما یتیم هستیم یعنی از نظر اینکه ما دسترسی به اهل بیت علیهم السلام نداریم تنها هستیم .
معنای یتیم در تعبیرات مختلف
در تعبیرات فقهی و قرانی و استعمالاتی که در روایت و قران داریم یتیم به معنای کسی است که پدر ندارد و کسی که مادر ندارد هم شاید عرفا به آن یتیم بگویند ولی یتیمِ مستعمل قرانی نیست و اگر کسی پدر داشته باشد ولی مادر نداشته باشد به او یتیم نمی‌گویند بنابراین به یتیم توجه کردن و به آن رسیدگی کردن مهم است و بعد از «وَذِی الْقُرْبَىٰ» می فرماید «وَالْیَتَامَىٰ » لذا چهارمین جمله این آیه است .
دستورات خداوند نسبت به یتیم
در آیه دیگر خداوند متعال می فرماید :«وَآتُوا الْیَتَامَىٰٓ أَمْوَالَهُمْ ۖ وَلَا تَتَبَدَّلُوا الْخَبِیثَ بِالطَّیِّبِ ۖ وَلَا تَأْکُلُوٓا أَمْوَالَهُمْ إِلَىٰٓ أَمْوَالِکُمْ ۚ إِنَّهُ کَانَ حُوبًا کَبِیرًا»۷ که در این آیه دستور داده است خداوند متعال مال یتیم ها را به آنها بدهید خصوصا مربوط به کسانی می شود که در خانواده هایشان یتیم دارند لذا می فرماید اموال یتیم را تحویل دهید و مال های ایتام را با مال خود قاطی نکنید برای آنکه خودتان مال های خوب را بردارید.
مصداق خوردن مال یتیم
لذا یک زمین به تو رسیده و برادرت فوت شده و بچه های برادرت یتیم هستند آنوقت بخواهی مال را تقسیم کنید نفوذ دارید و حرفت را به قول معروف کسی هست که بشنود و اطاعت کند شما می آیی زمین خوب را برای خودت بر میداری و زمین بد را به یتیم برادرت می دهی و کسی نیست که از آنها دفاع کند و مال های آنها را به جای مال های خود نخورید که این خیلی مهم است .
آثار خوردن مال یتیم
و در آثار خوردن مال یتیم من به تجربه دیده ام که دنبال آن نابودی انسان از جهت مالی می شود و گرفتار شدن انسان از هر نظری و این خیلی مهم است که در سوره مبارکه بلد ،اولین طی گردنه را می فرماید :«فَکُّ رَقَبَهٍ»۸ که یعنی گردنه طی کردن برای اینکه برسید به آنچه خداوند برای شما میخواهد را می فرماید :«یَتِیمًا ذَا مَقْرَبَهٍ»۹
اهمیت یتیم نوازی در روایات
یتیم نوازی خیلی مهم است و مواظب باشید لذا می فرماید اگر دست را بر سر یتیم برای ترحم و برای شفقت و دلسوزی کشیدید باعث می شود همانطور که دست روی سر یتیم می کشید ، به اندازه تارموهایی که روی سر یتیم است برای شما راه باز شود و خداوند به شما ترحم کند لذا می فرماید :«مَنْ مَسَحَ یَدَهُ عَلَى رَأْسِ یَتِیمٍ تَرَحُّماً لَهُ أَعْطَاهُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِکُلِّ شَعْرَهٍ نُوراً یَوْمَ اَلْقِیَامَهِ» ۱۰ یعنی کسی که مسح کند _و مسح یعنی دست گذاشتن و کشیدن در احکام فقهی هم برای وضو داریم که مسح یعنی دست گذاشتن و کشیدن از لمس مع الجری _ نگفته است یتیم چه کسی باشد بلکه هر یتیمی که باشد .
ثواب ترحم و یتیم نوازی
در حالی که به او رحم می کنید خداوند می کند به هر مویی که از زیر دستت رد می شود لذا کلمه «نُوراً» در روایت از باب کثرت است که خیلی می خواهد اهمیت موضوع را بالا ببرد که مصدر آورده است نگفته است که مصباح به تو می دهد بلکه فرموده نور به تو می دهد ، در ادامه روایت می فرماید :« کتب الله بکل شعره مره یده علیه حسنه» و خداوند می نویسد به هر مویی که از زیر دست تو رد شده و واجب می کند حسنه ای را لذا «کتب الله» یعنی واجب می کند برای تو و حسنه ای برای شما مسلم می شود .
اثرات گریه یتیم
در روایت دیگر می فرماید :« و من اقعد الیتیم علی خوانه و یمسه راسه یلین قلبه» که این خیلی مهم است ببینید می فرماید که و کسی که یتیم را روی دامن خودش بنشاند و روی سرش دست بکشد دلش نرم می شود اما هر کسی کاری کند که :«إِنَّ اَلْیَتِیمَ إِذَا بَکَى » ۱۱منظور این است که اگر کسی کاری کند که یتیم را گریه بیندازد :« اِهْتَزَّ لَهُ اَلْعَرْشُ » عرش خداوند به لرزه در می اید
یتیم نوازی نسبت به مردم
پس بنابراین در بحث یتیم نوازی خیلی دقت کنید و همه ما چون یتیم هستیم نسبت به آل الله سعی کنیم ما که به منزله یک پیامبر در این جامعه ظاهر شده ایم درست یتیم نوازی کنیم نسبت به مردم برخورد های ما خوب باشد که این هم مصداق یتیم نوازی است ،مردمی که از ال الله دستشان کوتاه است و نمی دانند چه کار کنند و گرفتارند و این مردم می دانند من و شما که در کوچه و بازار می رویم در حکومت نیستیم اما میدانید چرا ما را فحش می دهند چون ما یتیم نوازی نمیکنیم و با مردم درست برخورد نمی کنیم لذا یتیم نوازی ما بر این است که نسبت به مردم بیش از آنچه که فکر کنیم وظیفه داریم «وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا»۱۲
