از صبر و نماز یارى بخواهید، و یقیناً این کار جز بر فروتنان، گران و دشوار است. (۴۵) آنان که یقین دارند [در نهایت] دیدار کننده پروردگارشان خواهند بود، و قطعاً به سوى او بازمىگردند. (۴۶) اى بنىاسرائیل! نعمت هاى مرا که به شما عطا کردم و اینکه شما را بر جهانیانِ [زمانِ خودتان] برترى دادم، یاد کنید، (۴۷)
از صبر و نماز یارى بخواهید، و یقیناً این کار جز بر فروتنان، گران و دشوار است. (۴۵) آنان که یقین دارند [در نهایت] دیدار کننده پروردگارشان خواهند بود، و قطعاً به سوى او بازمىگردند. (۴۶) اى بنىاسرائیل! نعمت هاى مرا که به شما عطا کردم و اینکه شما را بر جهانیانِ [زمانِ خودتان] برترى دادم، یاد کنید، (۴۷)
در بحث شفاعت ،اصل شفاعت و اشکالات وارده و پاسخ به این اشکالات را بیان نمودیم ،بحث امروز پیرامون این است که شفاعت در مورد چه کسانی جریان پیدا می کند و چه کسانی مورد شفاعت قرار میگیرند از لحاظ تربیت دینی و از لحاظ روشی که در ساختار دین می باشد اینطور نیست که صراحتا گفته شده باشد فلان شخص مورد شفاعت قرار میگیرد بلکه به صورت مبهم و کلی صفاتی را ترسیم کرده اند در روایات و قرآن که با وجود آن صفات و به نسبت تکالیف هر کسی ،اگر آن صفات وجود داشته باشد در شخص مورد شفاعت قرار میگیرد و اگر آن صفات وجود نداشته باشد مورد شفاعت قرار نمی گیرد .
صفات وجودی
در مورد صفات وجودی شخص که باعث می شود ،شخص مورد شفاعت قرار بگیرد این آیه را مرحوم علامه طباطبایی آورده اند که خداوند متعال فرموده اند :«کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَهٌ إِلَّآ أَصْحَابَ الْیَمِینِ فِی جَنَّاتٍ یَتَسَآءَلُونَ عَنِ الْمُجْرِمِینَ مَا سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ قَالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ وَلَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ وَکُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخَآئِضِینَ وَکُنَّا نُکَذِّبُ بِیَوْمِ الدِّینِ حَتَّىٰٓ أَتَانَا الْیَقِینُ فَمَا تَنْفَعُهُمْ شَفَاعَهُ الشَّافِعِینَ »۱ یعنی هر نفسی در گرو کرده ی خویش است و هر کاری کرده در گرو او قرار می گیرد مگر اصحابی که معروف به اصحاب یمین هستند که اعمال آنها به دست راست انها سپرده می شود در بهشت هایی که آنها قرار میگیرند و از مجرمین سراغ می گیرند که کجا هستند و به مجرمین گفته می شود که چرا ای مجرمین در بهشت نیستید گویند چون از نمازگزاران نبودیم و متصف به مصلین نبودیم و اشخاص ناتوان را اطعام و انفاق نمی کردیم و ما همیشه در جستجوی زیورآلات زمین بودیم و ما روز دین و قیامت را تکذیب می کردیم تا وقتی که فوت کردیم و یقین پیدا کردیم بنابراین انها از شفاعت شافعین هیچ سودی نمی برند .
صفات اصحاب یمین
پس آنهایی که شفاعت شامل آنها نمی شود چهار خصوصیت دارند اول نمازگزار نبودند ،دوم اهل انفاق نبودند سوم تکذیب دین می کردند چهارم به دنبال ذخایر دنیوی بودند و مقتضای ایه این می باشد که آنچه که در این آیه توصیف شده است کسانی هستند که مورد شفاعت قرار نمی گیرند در صورتی که ما دنبال کسانی هستیم که مورد شفاعت قرار می گیرند و این آیه ضد را فرموده لذا «تعرف الاشیاء باضدادها» بنابر این کسانی که مصلی هستند و کسانی که انفاق می کنند آنها روز قیامت را قبول دارند و به دنبال ذخایر دنیا نیستند و این کلی صفات کسانی است که در شفاعت آنها نسیب می برند .
ویژگی مصلّین
البته خود اصحاب یمین مبهمی می باشد که به صورت کلی بیان شده است و در بیان جزئیات این صفات را بیان کرده اند که البته کل این صفات به حسب حال هر کسی از لحاظ معرفت و تکلیف می باشد لذا خداوند فرمود :«لَا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا»۲ و کسی که مصلی می باشد یا مثل مقام اهل بیت علیهم السلام که مصلی بودن آنها تام می باشد لذا أتم مصلی مصداق آن اهل بیت علیهم السلام هستند لذا مصلی بودن فقط به نماز خواندن نیست و کسی که مصلی است همه ی شرایط دین را باید رعایت کند لذا مصلی که مال حرام میخورد و لباس غصبی میپوشد و لقمه ای که میخورد که لقمه ربوی می باشد ،این شخص مصلی نیست یعنی شخص باید واقعا متلبس به صلاه باشد و شرایط یک مصلی را رعایت کند بنابراین آنچه که مهم می باشد این است که ما متصف به صلاه و مصلی بودن شویم.
ویژگی های انفاق
لذا هر کس به حسب وسع وجودی خودش از لحاظ معرفت مکلف می باشد که تکلیف هم نیست مگر به وسعت و گنجایش معرفتی خود شخص و همچنین انفاق و اطعام کنیم لذا وقتی می گویند «وَلَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ» منظورشان این است که انفاق نمی کردند ،لکن ممکن است انفاق میکرده اما در هرزه گری انفاق می کرده لذا منظور واجبات و مستحباتی است که انجام نداده است و در اینجا اگر ناظر به تکلیف باشد یعنی واجبات خود را انجام نمی داده به هر حال اگر کسی واجبات تکلیف خود را انجام نداده مثلا در انفاق مسلما و به طریق اولی مستحبات خود را نیز انجام نمی داده است اما در حرام انفاق می کرده مثلا برای سوء استفاده یا عیاشی انفاقی کرده یا برای طمع خودش انفاق کرده است .
ویژگی دوزخیان
بنابر این مسلم شد که اهل دوزخ چهار صفت دارند بر عکس این صفات ،اهل جنت هستند و آنهایی که اهل دوزخ هستند مسلم میدانیم که :«فَمَا تَنْفَعُهُمْ شَفَاعَهُ الشَّافِعِینَ» برای انها شفاعت شافعین هیچ سودی ندارد و این آیه ناظر به این مطلب است که اگر هم به فرض محال شافعی هم بخواهد به حال آنها شفاعت کند ،سودی ندارد ولی آنچه که مسلم است شفاعتی برای آنها نیست چون آن کسانی که شفاعت می کنند هیچ نسبتی با اهل دوزخ ندارند و باید آن کسانی که شافع هستند و آن کسانی که مورد شفاعت قرار می گیرند تناسبی و نسبتی باشد و به عبارت دیگر ان کسانی که مورد شفاعت عند الله قرار میگیرند باید نسبت به خداوند تناسبی را دارا باشند و صالحیتی را در خود ایجاد کرده باشند اگر صلاحیت شفاعت را نداشته باشند ،هیچ شافعی آنها را شفاعت نمی کند به فرض درخواست کسی که بخواهد شفاعت کند ،شفاعت او سودی ندارد و مسموع نیست .
اهمیت بندگی
عرض کردیم که شفاعت ناظر به قیامت می باشد کما اینکه در همه ی آیاتی که پیگیری می کنیم ،بحث قیامت را تذکر داده اند لذا روز قیامت کسانی مورد شفاعت قرار میگیرند که اصحاب یمین باشند و اگر اصحاب یمین نباشند مورد شفاعت قرار نمی گیرند و کسانی مورد شفاعت قرار میگیرند که مومن متدین و در راستای بندگی خداوند مورد شفاعت قرار بگیرند و گناه یا خطایی در ضمن همه ی بندگی های خود دارد و آن بندگی کردن او صلاحیت ایجاد میکند که مورد شفاعت شافعین قرار بگیرد و اذن خداوند بر شفاعت آنها می باشد و الا مأذون نیستند که شفاعت کنند لذا این چهار صفت که اهل دوزخ داشتند ،تارک صلاه ، تارک انفاق ،فرورفتگی در بازیچه های دنیا و دنیاپرستی ،تکذیب روز حساب و روز قیامت و آنهایی که ضد این صفات را دارا باشند اصحاب یمین هستند پس اصحاب یمین آنهایی هستند که مصلی می باشند و انفاق فی سبیل الله دارند ،وقتی این دو صفت خوب را دارا باشند یعنی از صفات بد دوری کرده اند و همچنین اعتقاد به قیامت دارند و به روز قیامت تدین و تعهد دارند .
توصیفات روز قیامت
اجتناب از کبائر
در این باب خداوند متعال می فرماید :«إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبَآئِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَنُدْخِلْکُمْ مُدْخَلًا کَرِیمًا»۳ خداوند شرط گذاشته که اگر اجتناب کنید از گناهان بزرگ که از آنها نهی شده اید ،گناهان صغیره و کوچک که از شما سر زده را نادیده میگیریم .
کورترین مردم
در آیه دیگر نیز خداوند متعال در توصیف روز قیامت می فرماید :«یَوْمَ نَدْعُو کُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ ۖ فَمَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ فَأُولَٰٓئِکَ یَقْرَءُونَ کِتَابَهُمْ وَلَا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا وَمَنْ کَانَ فِی هَٰذِهِٓ أَعْمَىٰ فَهُوَ فِی الْآخِرَهِ أَعْمَىٰ وَأَضَلُّ سَبِیلًا»۴ روز قیامت روزی است که ما دعوت می کنیم و می خواهیم هر کدام از مردم را به امام آن ها و کسی که به او اقتدا کرده اند پس اگر نامه اعمال انها به دست راستشان داده شد ، کتاب آنها برایشان قرائت می شود و ذره ای مورد ظلم قرار نمی گیرند و اما کسانی که چشمان خود را در این دنیا بستند لذا دلیل و برهان برای انها وجود داشت لکن یا نادیده می گرفتند یا در درون به آن اعتقاد نداشتند چون یا کافر بودند یا منافق پس آنها در روز قیامت کور می باشند و بر آن راهی که هستند پیروی از پیشوایانی نمودند که در گمراه ترین راه بودند لذا همه چیز برای آنها روشن بوده است .
اتمام حجّت
اینکه ما در برابر بندگان واقعی خدا اینها را توصیف میکنیم برای این است که حق برای این افراد روشن بوده هم ادله خداوند هم قرآن او هم أنبیاء و پیامبر خاتم برای آنها روشن بوده و حجت بر آنها تمام بوده است لذا فرمود :« وَمَا کُنَّا مُعَذِّبِینَ حَتَّىٰ نَبْعَثَ رَسُولًا»۵ اما آنها کفر ورزیدند مثل کفری که ظاهرا عمل نکردند یا جزء آنهایی بودند که به دروغ میگفتند ما ایمان داریم اما ایمان نداشتند پس آنچه که مسلم است این است که می فرماید :«وَمَنْ کَانَ فِی هَٰذِهِٓ أَعْمَىٰ» یعنی کورترین افراد هستند در این دنیا به جهت اینکه حق برای آنها واضح است اما نمی بینند و نادیده می گیرند پس در روز قیامت از بدترین کور ها هستند و بد راه و منحرف ترین راه را دنبال کردند .
ائمه روز قیامت
یا در ایه دیگر در مورد فرعون خداوند متعال می فرماید :«یَقْدُمُ قَوْمَهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ ۖ وَبِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُ»۶ یعنی فرعون در روز قیامت پیشاپیش پیروانش حرکت می کند و اینکه فرمود در روز قیامت همه به امام خود محشور می شوند اشاره به همین مطلب دارد که فرعون پیشاپیش قوم خود حرکت می کند و همراه با قوم خود به آتش می افتند پس کسی که فرعون امام او باشد جای او دوزخ است و کسی که حضرت موسی امام او باشد جای او در بهشت است .
رضایت الهی در شفاعت
در آیه دیگر می فرماید :«یَعْلَمُ مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَىٰ وَهُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ»۸ لذا ارتضی به هیچ قیدی مقید نشده در این آیه یعنی باید ارتضی داشته باشند و به دنبال رضایت و هدایت حضرت حق باشند اگر اینگونه بودند مورد شفاعت قرار می گیرند و الا هیچ کسی شفاعت شامل او نخواهد شد جز کسی که به دنبال رضایت خداوند متعال باشد و بحث ارتضی هیچ قیدی ندارد که در چه چیزی رضایت داشته باشد و به چه نحوی لذا کسی که به دنبال رضایت حق باشد مورد شفاعت قرار خواهد گرفت و این آیه منحصر نموده مورد شفاعت را به کسانی که دنبال رضایت حق هستند .
إذن و اجازه الهی
در آیه دیگر می فرماید :« یَوْمَئِذٍ لَا تَنْفَعُ الشَّفَاعَهُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَٰنُ وَرَضِیَ لَهُ قَوْلًا»۸ کسانی مورد شفاعت قرار می گیرند که اذن پروردگار بر آنها باشد و حرفی که می زنند سنجیده می باشد و یعنی حرفی که می زنند قول آنها مورد پسند ذات احدیت است بنابراین ،این اشخاص مورد شفاعت قرار میگیرند و الا اگر این صفات را نداشته باشند ، مورد شفاعت قرار نمی گیرند.
وفای به عهد
در آیه دیگر می فرماید :«یَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِینَ إِلَى الرَّحْمَٰنِ وَفْدًا وَنَسُوقُ الْمُجْرِمِینَ إِلَىٰ جَهَنَّمَ وِرْدًا لَا یَمْلِکُونَ الشَّفَاعَهَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمَٰنِ عَهْدًا»۹ روز قیامت که پرهیزگاران برای ضیافت حضرت حق ،محشور می کنیم ما ، این اشخاص در برابر خداوند وفا کننده بودند و سوق میدهیم مجرمین و خطا کاران را به سوی جهنم و این مجرمین صفتی که دارند این است که هیچ وقت شفاعت را به دست نمی آورند مگر آن کسانی که عهد و پیمانی با خداوند داشته اند و به آن عهد و پیمان وفا کرده اند .
مراد از عهد و پیمان
منظور آن عهدی می باشد که فرمود :« أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یَا بَنِیٓ آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّیْطَانَ ۖ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ وَأَنِ اعْبُدُونِی ۚ هَٰذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِیمٌ»۱۰ آنهایی که بندگی شیطان را نکرده اند و فقط بندگی خداوند را به جا آورده اند که این راه خداوند ،راه مستقیم می باشد پس کسانی مورد شفاعت قرار میگیرند که به این عهد عمل کرده باشند لذا اگر کمبودی هست و آن تجری و طغیان بر علیه خداوند تبارک و تعالی را نداشته باشند و خطا و گناه مرتکب شده لذا گناهی هم که مرتکب شده مقداری هم توجه داشته اما نه از روی طغیان بلکه بی توجه بوده پس گناهی را مرتکب شده نه اینکه خداوند او را می بیند بلکه غفلت شامل او شده و گناه کرده اما بعد از اینکه از غفلت بیرون آمده توبه نموده پس این افراد مورد شفاعت قرار می گیرند نه اینکه آنچیزی که متبادر به اذهان و عرف جامعه شیعه است که بگوییم هر کسی ، هر گناهی مرتکب شده مورد شفاعت قرار بگیرد لذا اگر نماز خوارجی هم بخوانی ولی دین درست و حسابی نداشته باشی فایده ای ندارد .
درجات علیا دَّرَجَاتُ الْعُلَىٰ
در ایه دیگر می فرماید :«إِنَّهُ مَنْ یَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِمًا فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لَا یَمُوتُ فِیهَا وَلَا یَحْیَىٰ وَمَنْ یَأْتِهِ مُؤْمِنًا قَدْ عَمِلَ الصَّالِحَاتِ فَأُولَٰٓئِکَ لَهُمُ الدَّرَجَاتُ الْعُلَىٰ»۱۱ برای کسانی که مجرم به سوی پروردگار می روند فقط جهنم می باشد که در جهنم نه می‌میرند نه زنده می شوند فقط می سوزند و در دوزخ قرار میگیرند و کسی که مومن به سوی پروردگار خود برود و به تحقیق کسی که ولایت دارد ،عمل کرده به کار هایی که شایسته اوست و برای او در روز قیامت درجات بالا و بلند مرتبه قرار می دهند لذا هم‌نشین أنبیاء و مقرب حضرت حق می شود .
یادآوری مطالب
در آیه دیگر می فرماید :«لَا یَمْلِکُونَ الشَّفَاعَهَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمَٰنِ عَهْدًا» که قبلا این آیه را تذکر دادیم و مرحوم علامه طباطبایی در اینجا اشاره میکند که مراد همان « أَلَمْ أَعْهَدْ» می باشد و همان عهد ازلی و «أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّیْطَانَ» و «وَأَنِ اعْبُدُونِی» منظور می باشد و شخص التزام به صراط مستقیم و عهد را داشته است البته یک جایی پای او لغزیده تا بیدار شده توبه نموده لکن با یک مثال کوچک روشن می شود این مسئله .
التزام به بندگی
یک موقعی نماز صبح شما خوابت می برد و قضا می شود اما تا بیدار می شوی خجالت مند حضرت حق هستی و اعصابت خورد است و بلافاصله وضو میگیری و نمازت را می خوانی این التزام است و خدا می بخشد و یک موقعی بیدار شده ای و آفتاب طلوع کرده است بدون اینکه قضای نماز را بخوانی دوباره می‌خوابی این معلوم است که شما استخفاف به صلاه دارید اگر کسی استخفاف به صلاه نداشته باشی فوری ناراحت می شوی و جبران می کنی .
مصداق التزام
لذا یکی از دوستان طلبه که شهید شد آقای احمد رضا آقا کوچکیان که از لحاظ سنی از ما بزرگتر بود و بنده یادم است که در حجره نماز صبح ما قضا شد و بنده که رفتم وضو بگیرم ایشان در ایوان وضو گرفت و نماز خود را مثل وقتی که سر وقت میخواند ،بلند میخواند و اقامه می کند بعد این در ذهن ما ماند که ایشان چقدر اهمیت برای نماز قائل است و برای او مهم نیست که دیگران بفهمند نماز او قضا شده یا خیر بنابر این ،این خلوص است و التزام دارد لذا اگر قصوری کرده و نماز او قضا شده مورد شفاعت قرار می گیرد اما کسی که نماز او قضا شده و اهمیتی نمی دهد و میگوید بعدا می خوانم که این خودش نوعی حداقل استخفاف است .
خلاصه مطالب
اگر کسی در بندگی خداوند یک جایی پای او لغزیده ولی تا بیدار شد نادم شد و پشیمان و توبه کرد ،مورد شفاعت قرار می گیرد اما کسی که گناهی را مرتکب شد و تازه بر این شد که گناه دوم و سوم را مرتکب شد ،مورد شفاعت قرار نمی گیرد پس کسانی مورد شفاعت قرار می گیرند که ملتزم به عهد الهی باشند .
