کسانى که به ایشان کتاب [آسمانى] دادهایم، همان گونه که پسران خود را مىشناسند، او [محمد] را مىشناسند؛ و مسلماً گروهى از ایشان حقیقت را نهفته مىدارند، و خودشان [هم] مىدانند. (۱۴۶) حق از جانب پروردگار توست. پس مبادا از تردیدکنندگان باشى. (۱۴۷) و براى هر کسى قبلهاى است که وى روى خود را به آن [سوى] مىگرداند؛ پس در کارهاى نیک بر یکدیگر پیشى گیرید. هر کجا که باشید، خداوند همگى شما را [به سوى خود باز] مىآورد؛ در حقیقت، خدا بر همه چیز تواناست. (۱۴۸)
کسانى که به ایشان کتاب [آسمانى] دادهایم، همان گونه که پسران خود را مىشناسند، او [محمد] را مىشناسند؛ و مسلماً گروهى از ایشان حقیقت را نهفته مىدارند، و خودشان [هم] مىدانند. (۱۴۶) حق از جانب پروردگار توست. پس مبادا از تردیدکنندگان باشى. (۱۴۷) و براى هر کسى قبلهاى است که وى روى خود را به آن [سوى] مىگرداند؛ پس در کارهاى نیک بر یکدیگر پیشى گیرید. هر کجا که باشید، خداوند همگى شما را [به سوى خود باز] مىآورد؛ در حقیقت، خدا بر همه چیز تواناست. (۱۴۸)
در ذیل آیه ۱۴۸ این روایت را اشاره کردیم که منظور از «أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً»۲ جمع کردن اصحاب امام زمان (ع) می‌باشد که روایت آن را در کتاب تفسیر البرهان، تفسیر صافی و عیاشی نقل کرده بودند که حضرت صادق آل محمد فرمود «نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَهًُْ فِی الْمُفْتَقَدِینَ مِنْ أَصْحَابِ الْقَائِمِ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللهُ جَمِیعاً إِنَّهُمْ لَمُفْتَقَدُونَ عَنْ فُرُشِهِمْ لَیْلًا فَیُصْبِحُونَ بِمَکَّهًَْ»
زمان تجمیعیاران حضرت مهدی (عج)
آن‌ها به دنبال این هستند که در شب از مکان‌هایشان تا صبح هنگام برگرفته شوند و به مکه برسند البته باید گفت که بحث «صاد، باء و حاء» معنای دگرگونی نیز می‌دهد. «وَ بَعْضُهُمْ یَسِیرُ فِی السَّحَابِ نَهَاراً یُعْرَفُ اسْمُهُ وَ اسْمُ أَبِیهِ وَ حِلْیَتُهُ وَ نَسَبُهُ قَالَ فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ أَیُّهُمْ أَعْظَمُ إِیمَاناً؟ قَالَ: الَّذِی یَسِیرُ فِی السَّحَابِ نَهَاراً» ۳
نحوه تجمیعیاران امام زمان
برخی از آن‌ها به آسانی بر ابر بنشینند و حرکت کنند ،در روز و بر ابرها سیر نمایند ، ما همه افراد خانواده او را می‌شناسیم و می‌دانیم که کیست، این معنای روایت و مقصود از بیان آنچه که در روایت وجود دارد، نسبت به ذیل آیه «أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً» مربوط به اصحاب صاحب الزمان است که خداوند آن‌ها را به طرفه العینی جمع می‌کند.
روایت امام رضا از ظهور
مجددا روایتی از حضرت رضا در مجمع‌البیان نقل شده است که فرمود «وَ ذَلِکَ وَ اَللَّهِ إِنْ لَوْ قَامَ قَائِمُنَا یَجْمَعُ اَللَّهُ إِلَیْهِ جَمِیعَ شِیعَتِنَا مَنْ جَمِیعِ اَلْبُلْدَانِ» ۴ ذلک اشاره به این آیه «أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً» دارد، زمانی که قائم ما قیام کند ؛ اینکه لو آورده، من دقت کردم چیزی به ذهنم خطور نکرد تنها اینکه چون زمان قیام مشخص نیست از لو استفاده کرده است.
کاربرد لفظ عام برای تجمیع یاران
این در جهت فرمان خدا و در جهت نسبت دادن به خداوند تبارک و تعالی که اینجا می‌فرماید :«یَجْمَعُ اَللَّهُ» خدا جمع می‌کند، «جَمِیعَ شِیعَتِنَا» همه شیعیان ما را کلمه جمیع را می‌آورد که از الفاظ عام می‌باشد به این معنا که هیچ شیعه‌ای باقی نمی‌ماند، «مَنْ جَمِیعِ اَلْبُلْدَانِ» از همه شهرها.
قدرت خداوند در تجمیع مردم
جمله «إِنَّ اللَّهَ عَلى کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ» یعنی خداوند برای جمع کردن مردم چه در روز قیامت و چه برای جمع کردن یاران حضرت مهدی سلام الله علیه، قدرت دارد «إِنَّ اللَّهَ عَلى کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ» با هر چیزی که شما فرض کنید و در لحظه‌ای همگان را از هر شهر و روستایی جمع خواهد کرد.
خطاب پیامبر در موضوع قبله
«وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ» اینجا خطاب به حضرت پیامبر اکرم (ص) است «وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ» از هر جایی که تو خارج شدی «فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ» صورتت را به سمت مکه ببر، « وَ إِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ» که این تحویل و اینکه تو صورتت را سمت مکه قرار دهی، حق و حقیقت است «مِنْ رَبِّکَ» از طرف پروردگار تو.
آگاهی خداوند بر ما
«وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ» اگر فکر کنی که می‌توانی کم‌کاری کنی امکان آن نیست باید کار را بخوبی انجام دهی اما این حکم برای همه صادق است ،آیه ۱۴۹ و ۱۵۰ در قسمت «وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ» با هم مشترک هستند، لذا سه وجه را برای قصه تحویل قبله در این آیه آوردند و در آن قبل، بحث حق بودن از طرف پروردگار و اینکه خداوند بر همه ما رقیب، حفیظ و عالم می‌باشد و می‌داند ، فکر نکنیم اگر کاری می‌کنیم او آگاهی ندارد.
دلایل تکرار آیات در قرآن
پس آن دو آیه چرا وجوهی که مشترک دارند را تکرار کردند؟ در اینجا و در تفاسیر، خصوصا تفسیر اطیب البیان و المیزان نقل کردند و فرمودند که علت تکرار این آیات بر تحویل: ۱_تعظیم رسول الله بخاطر اینکه ما رضایت خداوند تبارک و تعالی را به دست آوریم چون که حضرت رسول اکرم بسیار بسیار نگرانی و اضطراب داشت و دلواپس بود که چه زمانی حکمی نازل شده و قبله تغییر می‌کند.
تطابق پیامبر با علائم کتب آسمانی
از طرف دیگر نیز برخی از افراد می‌گفتند این پیامبر، آن پیامبر نیست چون از علائم پیامبر آخرالزمان و خاتم الانبیاء این بوده که بر دو قبله نماز می‌خواند، اکنون سال‌ها طی می‌شوند اما خبری از تغییر نیست ، لذا حضرت رسول اکرم متوقع و منتظر بر این بود که تحصیل شود و خداوند اراده کند تا این کار انجام گردد.
رد حجج یاوه‌گویان و پاسخ آن‌ها
پس اینکه تکرار شده بخاطر این است که حضرت رسول اکرم را تعظیم کند «اِبْتِغَاءَ مَرْضَاتِکَ» از جهت اینکه چیزهایی که در رضایت رسول الله هستند را بدست بیاورد ، ۲_ دیگرانی که یاوه‌گویی می‌کنند و سخنان بیهوده می‌گویند که پس ذوقبلتین بودن پیامبر آخرالزمان کجاست؟
لذا برای دفع حجج مخالفین یعنی حجت‌هایی آن‌ها قصد دارند اقامه کنند و بگویند که این فرد، پیامبر آخرالزمان نیست.
وجود: بالاترین علیت
۳_فایده سوم اینکه قصد دارند خود معلول را به علت بچسبانند و آن را علت واقعی معرفی کنند ،مقرون یا نزدیک سازی معلول و علت یا مدلول و دلیل، زمانی که قصد دارند واقعیت امری را خوب نشان دهند لذا«ادل علی وجود الشی، وجود الشی» یعنی چیزی بالاترین علیت را دارد، وجود است در این‌صورت وقتی معلول بیاید، علت روشن خواهد بود.
ارتباط علت و معلول و مقرون‌سازی آن
پس اگر معلول را ذکر کنیم، علت را برای ما مشخص می‌کند لذا فایده سوم در اینجا آن است که معلول را مقرون به علت یا همان مدلول را مقرون به دلیل می‌کنند، دلایلی که قصد داشتند ذکر کنند به راحتی برای اینکه علیت علت را ثابت کنند آن‌ها را می‌آورند: از جهت اینکه این موضوع تثبیت شود یا از جهت اینکه تقریب گردد.
تفسیر مفسران از فواید تکرار آیات
تقریب یعنی نزدیک و مقرون‌سازی و تقریر یعنی آن را (دلیل را بر دلیلیت و علت را بر علیت) اثبات کنند، این فوایدی که در تکرار دو آیه بیان شده بود که مفسرین آن‌ها را بیان فرموده بودند ، برای اینکه این مطلب روشن‌تر شود، مرحوم طیب اصفهانی در اینجا و در ذیل این آیات سه مقدمه را مطرح می‌کند.
وجه اشتراک آیات قرآنی
«وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ» و «وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ» ۵ که تا اینجا با آیه قبلی وجه مشترک داشتند «وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّهٌ» که حجتی علیه شما نداشته باشند.
تفاوت استثنای متصل و منقطع
در جمله «إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا» این استثنا، استثنای متصل نیست و استثنای منقطع است ، یعنی گرچه افرادی هستند که یاوه می‌گویند کسانی که ظلم و ستم به پیامبر می‌کنند که موجب می‌شود استثنا از نوع منقطع باشد.
دلیل ردحجت برای ظالمان
جمله «لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّهٌ» قصد دارد بگوید که برای کسانی که ظلم می‌کنند بحث حجت ماندن یا نماندن وجود ندارد چرا که بحث اصلی آن‌ها ظلم و ستمی می‌باشد که قصد دارند در حق افراد روا کنند چون وانمود به خوابیدن کرده‌اند و حرفی را قبول نمی‌کنند.
دفع دشمنان اسلام و پیامبر
لذا «فَلا تَخْشَوْهُمْ» به پیامبر و سایر مسلمانان خطاب می‌شود که شما هم از این افراد نترسید «وَ اخْشَوْنِی» از من بترسید که وقتی من امر کردم و قبله را تحویل نمودم شما پیروی کنید و هیچ ترس و واهمه‌ای نداشته و بابت کسی دلواپس نباشید، من همه را نسبت به شما دفع می‌کنم.
بررسی اتمام نعمت
در بیان مقدمات، یکی از آن‌ها را به صورت کلی توضیح دادیم اما اگر بخواهیم آن‌ها را جدا کنیم اولین آن بحث اتمام نعمت است همان‌طوری که فرمود :«وَ إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ»۶ و بعد در آیه شریفه فرمود : «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً» ۷
تحویل قبله و اتمام نعمت
مجددا در اینجا اتمام نعمت را داشتیم ، در آن قسمت از آیه که بیان فرمودند که نظیر «وَ یُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ» ۸ پس اولین آن از باب اتمام نعمت بر پیامبر و مسلمین بود بخاطر تحویل قبله که انجام شد ، آنچه که در اینجا وجود دارد برای بیان تحویل قبله و تکرار آن در آیات، یکی بحث اتمام نعمت می‌باشد و یکی بحث مقدمه بر این باشد که حجج مخالفین را از آن‌ها بگیریم که فرمود «لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّهٌ»
دلیل تحویل قبله در قرآن
سومین آن این است که تحویل قبله برای شما به‌گونه‌ای باشد که دیگران قصد شماتت شما را نکنند و نگویند که شما به قبله ما نماز می‌خوانید! «لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّهٌ» بعد این عبارت «إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنهُم فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِی وَ لِأُتِمَّ نِعْمَتِی عَلَیْکُمْ» تا این قسمت دو مقدمه و دو فایده اما فایده سوم «وَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ»می‌باشد.
هدایت واقعی از دیدگاه خداوند
در ذیل آیه شریفه جمله «وَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ» را دارد یعنی غایت بر اتمام نعمت و دفع حجج مخالفین بر پیامبر این است که اهتدی ایجاد می‌شود به این معنا که شما هدایت واقعی پیدا می‌کنید.
دلیل یاوه‌گویان در رد پیامبر
از طرف دیگر گفتند این پیامبر همان فرد موعود نیست چرا که در کتب ما آمده است که او به دو قبله نماز می‌خواند درحالی‌که او به بیت‌المقدس نماز می‌خواند پس قبله بعدی او چه مکانی است؟ لذا حجت برای آن‌ها نیست. این «إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا» قصد دارد بگوید که حجتی برای ظالمان علیه پیامبر وجود ندارد چرا که در صورت انجام هر کاری باز هم لجاجت می‌کنند.
تمثیل لجاجت اهل کتاب
طلبه‌ها تعریف می‌کردند که کماندوهای زمان شاه که در سال ۱۳۵۴ به فیضیه حمله کرده بودند، زمانی که به سقف مدرسه می‌رفتند، طلبه‌ها آن‌ها را به زمین می‌انداختند. پرت کردن آن‌ها موجب می‌شد بر روی چهار دست و پا فرود بیایند چون آموزش دیده بودند. در حیوانات هم شما گربه را که پرت کنید باز هم بر روی چهار دست و پایش فرود خواهد آمد.
یاوه‌گویی درباره تحویل قبله
یکی از سخنان کسانی که زمان پیامبر ایمان نمی‌آوردند و یاوه‌گویی می‌کردند این بود که قبله دوم پیامبر آخرالزمان چه مکانی است؟ در اینجا برای اینکه حجت تمام شود، قبله تحویل گردید اما در نهایت یک سری افراد بودند که از حرف‌های خود بازنمی‌گشتند و ابوجهل بودند لذا به آن‌ها می‌گوید «إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا» برای آن‌ها فایده ندارد و هر کار انجام شود باز هم سخن خود را تکرار می‌کنند.
ملاحظه مخاطبان در تحویل قبله
لذا استثنایی که برای «إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنهُم» ذکر شده متصل نیست و منقطع است. این کلمه «لَعَلَّکُمْ» که آورده برای بیان غرض و نتیجه این تحویل می‌باشد. اینکه تحویل قبله انجام می‌شود و کلمه «لَعَلَّکُمْ» را ذکر می‌کند و می‌فرماید «لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ» به این دلیل است که در تخاطب نیز ملاحظه مخاطبین انجام گرفته نه اینکه عاقبت کار برای خدا معلوم نبوده و به زمان نیاز داشته، خیر.
امید به اهتدی مسلمین
به این خاطر است که این آیات به صورت ترجی بیان فرموده شده یعنی بر اینکه چنین کاری انجام می‌گردد تا رجائا کار حاصل شود بدنبال اینکه امید بر این دارند که پیامبر از این جهات مامون گردد و امنیت داشته باشد که دیگران حرفی نزنند و شماتت نکنند؛ پس تحویل قبله انجام شد. فواید آن نیز نعمت بر پیامبر و امت تمام می‌شود، علاوه بر نعمت، حجج بقیه باطل شده و بدنبال آن نتیجه اهتدی مسلمین خواهد بود.
