و [یاد کنید] زمانى که از بنىاسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید، و به پدر و مادر و خویشان ویتیمان ومستمندان نیکى کنید، و با مردم با خوش زبانى سخن گویید، و نماز را بر پا دارید، و زکات بپردازید، سپس همه شما جز اندکى [از پیمان خدا] روى گردانیدید؛ و شما [به طور عادت] روى گردان هستید. (۸۳) و [یاد کنید] هنگامى که از شما پیمان گرفتیم که خون همدیگر را نریزید، و یکدیگر را از خانههاى خود آواره نکنید، سپس [به پیمانتان] اقرار کردید و بر آن هم گواهى مىدهید. (۸۴)
و [یاد کنید] زمانى که از بنىاسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید، و به پدر و مادر و خویشان ویتیمان ومستمندان نیکى کنید، و با مردم با خوش زبانى سخن گویید، و نماز را بر پا دارید، و زکات بپردازید، سپس همه شما جز اندکى [از پیمان خدا] روى گردانیدید؛ و شما [به طور عادت] روى گردان هستید. (۸۳) و [یاد کنید] هنگامى که از شما پیمان گرفتیم که خون همدیگر را نریزید، و یکدیگر را از خانههاى خود آواره نکنید، سپس [به پیمانتان] اقرار کردید و بر آن هم گواهى مىدهید. (۸۴)
وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ (۱)
معنای سفک الدماء
مورد بعدی در آیه هشتاد چهارم از میثاق هایی که حضرت جل و اعلی با بنی اسرائیل بسته است این است که سفک دماء نکنند لذا سفک یعنی خونریزی کردن البته خود کلمه سفک به معنای ریختن است لذا سفک الدماء یعنی خونریزی
مشتقات کلمه سفک
بنابراین سفاک و سفوک که صیغه مبالغه سفک می باشد به معنای اسم فاعلی یعنی کسی که خیلی خونریز است ؛ سَفَّک ، تسفیکا ، سَفکَ الماء أو الدم یعنی کسی که خون یا اب بریزد ؛سفک الدم یعنی خون را ریخت و سفک الماء یعنی آب را ریخت و نیز إنسفک یعنی چیزی که ریخته شد لذا انسفک الدم یعنی خون ریخته شده ،دون سفک الدماء در تعبیرات و استعمالات عربی یعنی بدون خونریزی و سفاک به معنای خون آشام نیز می باشد که اصطلاح است یعنی کسی که خیلی خونریزی می کند که به آن سفاک گویند و سفک الدماء به معنای کشتار مردم می باشد .
مقام خبر در مقام انشاء
در آیه شریفه فرمودند :«وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَکُمْ لَا تَسْفِکُونَ»۲ که «لَا تَسْفِکُونَ» مضارع منفی است که در مقام خبر در مقام انشاء است که اگر خاطر شما باشد یکی از مستظهرات وجوب را عرض کردیم خبر در مقام انشاء است یعنی خبری که در مقام انشاء است برای اینکه تکلیف را برای مکلفین معلوم کند در این آیه هم همینطور است منتهی در نهی است بنابراین به معنای این است که سفک و خونریزی نکنید که جمله خبریه به معنای نهی است .
تفسیر ««لَا تَسْفِکُونَ دِمَآءَکُمْ»
البته «لَا تَسْفِکُونَ دِمَآءَکُمْ»۳ بعضی ها گمان کرده اند که منظور این است که خودکشی نکنید ولی اصلا مراد این نیست بلکه یعنی هم دیگر را نکشید نه اینکه خودتان را نکشید ، لکن چرا «أَنْفُسَکُمْ» وارد شده؟ این کلمه برای تاکید وارد شده که البته «لَا تُخْرِجُونَ» یعنی همدیگر را بیرون و آواره از خانه هایتان نکنید .
قتل نفس و گناه کبیره
از نظر حکم شرعی فرعی یکی از گناهان بسیار بزرگ و کبیره در قران مجید قتل نفس مومن است به همین خاطر فرمود فرمود:«وَمَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُتَعَمِّدًا فجزاؤه جهنم خَالِدًا فِیهَا وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِیمًا»۴ لذا یکی از چیز هایی که علامت و دلالت بر کبیره بودن گناه دارد وعده عذاب و لعنت خداوند بر ان کسی که اینگونه عمل کند.
وعده عذاب برای قاتل
پس در این ایه هم می فرمایند «مَنْ یَقْتُلْ» که قَتَلَ یَقْتُلُ می باشد و مضموء العین است و ضمه دارد ، کسی بکشد مومنی که البته نه اینکه مومن خاص منظور آیه باشد بلکه یعنی مسلمان باشد ،«مُتَعَمِّدًا» یعنی با تعمد و با قصد انجام عمل لذا می داند و مبادرت در عمل میکند که به ان تعمد گویند ،«فجزاؤه جهنم» پس جزای او جهنم است در حالی که خلود پیدا می کند ان قاتل در جهنم در حالی که غضب الهی هم بر ضرر او خواهد بود و خداوند او را لعن می کند.
لعن و دوری از رحمت خداوند
لعن یعنی کسی که از رحمت و نعمت های الهی محروم باشد که به او ملعون گویند و در ادامه آیه می فرماید «وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِیمًا»۵ و عذاب بسیار بزرگی خداوند برای او اماده خواهد کرد .
الفاظی که ظهور در وجوب دارند
در سوره مبارکه مائده خداوند متعال می فرماید :«مِنْ أَجْلِ ذَٰلِکَ کَتَبْنَا عَلَىٰ بَنِیٓ إِسْرَآئِیلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِی الْأَرْضِ فَکَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعًا»۶ این مطلب بسیار قابل توجهی است که می فرمایند واجب کردیم ما بر بنی اسرائیل ؛ یکی از کلماتی که دلالت بر وجوب دارد و به عبارت صحیح تر ظهور در وجوب دارد کلمه «کاف تاء باء» کَتَبَ است که پنج ماده بود که ظهور داشت که عبارت است از «کتب،فرض،لزم،وجب و أمر» که ظهور در وجوب دارند و همچنین خود کلمه «عَلَىٰ» که ضرریه می باشد دلالت بر وجوب را بیان می کند بنابراین دو کلمه «کَتَبْنَا» و «عَلَىٰ» در ایه دلالت بر وجوب دارند .
شرایط مهدور الدم
لذا معنای آیه عبارت است از اینکه اگر یک نفر را بدون اینکه مرتکب قتلی شده باشد و بدون دلیل و گناه و بدون اینکه فسادی در زمین داشته باشد چون دو چیز مناط و ملاک است بر اینکه یک شخص مهدور الدم شود یکی اینکه مرتکب قتل نفس شده باشد و دیگری اینکه مفسد باشد یعنی باعث فساد جامعه شود لذا اینکه می‌گویند مفسد فی الارض یعنی کسی که باعث فساد دیگران در زمین می شود بنابراین مفسد فی الارض و کسی که باعث فساد دیگران شود یکی از چیزهایی است که مهدورالدم شدن آن فرد می شود یعنی او را می شود کشت .
معنای قتل و احیاء اشخاص
لذا می فرماید «أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِی الْأَرْضِ»۷ یعنی کسی را نکشته بود و فسادی هم در زمین مرتکب نشده بود و باعث فساد دیگران هم نشده بود و کسی او را بکشد پس«فَکَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعًا»۸ مثل این است که تمام مردم را کشته است و در آیه دیگر نیز داریم که می فرماید :« وَمَنْ أَحْیَاهَا فَکَأَنَّمَآ أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعًا » ۹یعنی اگر شخصی واقعا یک نفسی را احیاء کند که این احیاء شاید بحث این است که دست او را بگیرد و او را به سمت و سوی هدایت بکشاند .
قتل نفس و خروج از اسلام
این آیاتی که پیرامون این آیه توضیحا عرض کردیم روایاتی هم دارد که اولین ان روایات مرحوم طیب اصفهانی در اطیب البیان از حضرت صادق آل محمد صلوات الله علیهم اجمعین نقل می کنند که آن حضرت فرمودند:« مَنْ قَتَلَ رَجُلاً مُؤْمِناً یُقَالُ لَهُ مُتْ أَیَّ مَیْتَهٍ إِنْ شِئْتَ یَهُودِیّاً وَ إِنْ شِئْتَ نَصْرَانِیّاً وَ إِنْ شِئْتَ مَجُوسِیّاً . » ۱۰ بر کسی که مرتکب قتل کسی شود به او خطاب می شود که به هر گونه مرگی میخواهی بمیر ،یهودی ،مسیحی یا مجوسی .
آثار کشتن دیگران
روایت دیگری هم از حضرت باقر آل محمد صلوات الله علیهم اجمعین نقل کرده اند که می فرمایند :« جمیع گناهان آن کسی که کشته می شود به گردن قاتل می افتد .»۱۱ که این یکی از آثار قتل است لذا کسی که مظلوم است مورد کشتار کسی قرار بگیرد تمام گناهان آن مقتول بر قاتل ثابت می شود ومقتول از هر گناهی مبرا می شود که اشاره به این آیه می شود در روایت که خداوند متعال فرمود:« إِنِّیٓ أُرِیدُ أَنْ تَبُوٓءَ بِإِثْمِی وَإِثْمِکَ فَتَکُونَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ » ۱۲ یعنی تو بر میگردی به گناه من و گناه خودت اگر که از اصحاب اتش باشی لذا «بِإِثْمِی» یعنی به گناه من .
عقوبت ریختن خون مومن
روایتی از رسول اکرم صلی‌الله علیه و آله و سلم نقل می کنند مرحوم طیب اصفهانی که ایشان می فرمایند :«لَوْ أَنَّ أَهْلَ اَلسَّمَاوَاتِ اَلسَّبْعِ وَ أَهْلَ اَلْأَرَضِینَ اَلسَّبْعِ اِشْتَرَکُوا فِی دَمِ مُؤْمِنٍ لَأَکَبَّهُمُ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ جَمِیعاً فِی اَلنَّارِ . »۱۳ فکر نکنیم که شخصی یک نفر را کشت خداوند آن یک نفر را عذاب میکند و اینگونه اثار بر او دارد یا مثلا اگر عده ای شخصی را کشتند از عذاب مبرا میشوند چون عده ای و تعداد زیادی هستند لذا در روایت «لو»دلالت بر محالیت و امتناع آن دارد بنابراین روایت به این معناست که اگر اهل اسمان ها و زمین های هفتگانه مشترک شوند در ریختن خون مومنی لذا «لو» که وارد شده یعنی محال است چنین چیزی اما اگر به فرض چنین شود خداوند همه ی انها را با صورت به اتش می اندازد و کلمه «جَمِیعاً» دلالت بر تاکید لفظی بر این مطلب دارد و همچنین نیز ضمیر «هم» در کلمه «لَأَکَبَّهُمُ» دلالت بر تاکید دارد .
حکم إعانه و تعاون در قتل
البته در قتل نفس فرض بر این نیست که فقط مباشرتا باشد پس زمانی یک شخصی اعانه بر قتل نفس می کند و تعاون دارد بر قتل نفس یا حتی خودش را کنار می کشد و تعاون می شود یعنی دفاع نمیکند یا اصلا راضی به قتل کسی میشود که همه ی این موارد مصداق قاتل است لذا در قتل سیدالشهدا صلوات الله علیه وارد شده که همه ی آنهایی که مجاهده و قتال کردند و آنهایی که به آن راضی بودند و تبعیت کردند مشمول آنچه که عقاب و عذاب و مکافات قاتل را خواهد داشت ،هستند .
مصداق احیاء نفس
در سوره مائده باز هم خداوند متعال می فرماید :« أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِی الْأَرْضِ فَکَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعًا وَمَنْ أَحْیَاهَا فَکَأَنَّمَآ أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعًا ۚ »۱۴ که این بخش از آیه را مرحوم طیب اصفهانی آورده اند به این معناست که اگر شخصی نگذارد شخص دیگر را بکشند«وَمَنْ أَحْیَاهَا» یعنی جان او را نجات دهد یا کسی مجروح یا مریض شده او را درمان می کند و خوب می شود .
مصداق قتل اعتقادات و احیاء اعتقادات
مصداق دیگر این است که اگر کسی را به ورطه نابودی از جهت فکری و اعتقادی ببریم یا اینکه از جهت اعتقادی و فکری به ورطه هدایت ببریم مصداق همین آیه که ذکر کردیم خواهد بود که اگر کسی را واقعا احیاء کنیم از جهت اینکه او را به سمت و سوی صلاح بکشانیم مصداق «أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعًا »۱۵ می باشد و اگر کسی را از نظر اعتقادی بکشیم که رفتار و کردار ما خیلی مهم است در اینجا و از نظر کرداری و رفتاری ما طلاب ممکن است کسی کشته شود و اعتقاداتش را له کند و از اعتقاداتش سر بزند که این مصداق«أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِی الْأَرْضِ فَکَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعًا»۱۶
آوارگی و اخراج از بلاد
مطلب بعد در این آیه که می فرماید :«وَلَا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِیَارِکُمْ»۱۷ مسئله ای که در زمان های قدیم مرسوم بوده و در روستاها هم موجود است اینکه اگر مثلا فامیلی با شخص دیگری دعوا می کنند آنجا را ناامن می کنند برای شخص به طوری که آنها مجبور می شوند از آنجا هجرت کنند البته اگر به معنای هجرت باشد برای خود آنها خوب است ولی برای آنهایی که عامل بر این شده اند که آواره از وطن شوند ،مکافات می باشد لذا یکی از چیزهایی که میثاق اخذ کرد خداوند از بنی اسرائیل این بود که همدیگر را از دیارتان و بلادتان اوره کنید لذا فرمود :«وَلَا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِیَارِکُمْ» ۱۸.
آثار آوارگی از بلاد
اینکه بعضی اشخاص بیایند و دیگران را از بلاد آنها برانند تا خودشان قدرت داشته باشند و بتوانند اعمال نفوذ و اعمال قدرت کنند و بتوانند املاک را مصادره کنند لذا یکی از آثار اینکه اشخاص آواره می شوند این است که املاک ،خانه و متعلقاتشان را به ثمن کم می خرند یا غارت می کند و به یغما می برند لذا چون آواره شدند مجبورند خانه خود را به یک ثمنی بفروشند و فرار کنند بنابراین ، این موارد عواقب این میشود که این جنایت بزرگ را کسانی که باعث شوند ،مرتکب شوند و آن ظلمی که علیه آنها می شود.
ظلم به کسی که دادرس ندارد
یکی از مصادیق ظلم میشود به کسی که هیچ دادرسی ندارد غیر از خداوند چون در روایات داشتیم که بترسید از ظلم و ستم کردن به کسی که غیر از خداوند دادرس ندارد لذا کسی که آواره از وطن شده در واقع دادرسی ندارد که مصداق همین مسئله می شود.
عقوبت عاملین آورگی مردم
اگر این ظلم و ازار را مرتکب شدید که باعث آوارگی اشخاص شود عقوبات و عواقب وخیمی را برای عاملینش به دنبال خواهد داشت که یک شمه ای از این بحث را اگر خاطرتان باشد در ذیل ایه نهم سوره مبارکه بقره که فرمود «یُخَادِعُونَ اللَّهَ»۱۹ که اگر کسی خدعه و نیرنگ کند که یکی از مصادیقش همین مورد مذکور می باشد به طوری که دیگران را از بلاد خودشان اواره کند آنوقت منجر به خدعه می شود که در اینجا خدعه بر علیه خودشان می باشد یعنی یک روز به خودشان برگشت می خورد .
دیدن عاقبت اعمال در دنیا
و این مسئله مصداق همان آیه ای است که فرمودند :«فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ خَیْرًا یَرَهُ وَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ شَرًّا یَرَهُ» ۲۰ ذره ای از مثقال اگر خوبی کنیم ،خوبی می بینیم و بدی هم کنیم،بدی می‌بینیم ،تعارف هم ندارد لذا روز قیامت را فرمود :«یَوْمَئِذٍ یَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِیُرَوْا أَعْمَالَهُمْ»۲۱ اما در همین دنیا هم به قول معروف دستی که صبح داده ای عصر آن را پس میگیرید بنابراین الان اگر یک کاری را انجام دادید اگر خیر بود آن را می‌بینید ،شر بود ان را می‌بینید «لِیُرَوْا أَعْمَالَهُمْ» یعنی همانجا می‌بینید و رویت می شود که بحث رویت جسمی است پس در معاد جسمانی یکی از چیزهایی که می‌توانیم ان را اثبات کنیم همین ایه شریفه سوره مبارکه زلزال است که بحث رویت را فرموده است و رویت دیدن با چشم معمولی و غیر مسلح است.
منابع
۱_سوره مبارکه بقره آیه ۸۴
۲_ سوره مبارکه بقره آیه ۸۴
۳_ سوره مبارکه بقره آیه ۸۴
۴_ سوره مبارکه نساء آیه ۹۳
۵_ سوره مبارکه نساء آیه ۹۳
۶_ سوره مبارکه مائده آیه ۳۲
۷_ سوره مبارکه مائده آیه ۲۳
۸_ سوره مبارکه مائده آیه ۲۳
۹_ سوره مبارکه مائده آیه ۳۲
۱۰_کافی ج ۷ ص ۲۷۳ ح ۹,ثواب الاعمال ص ۳۲۵ ح ۴,سفینه البحار ج ۴ ص ۳۷
