و [یاد کنید] زمانى که [براى نازل کردن تورات] چهل شب با موسى وعده گذاشتیم، سپس شما بعد از [غایب شدن] او گوساله را معبود خود گرفتید، در حالى که [به سبب این کار بسیار زشت] ستمکار بودید. (۵۱) سپس بعد از آن [کار زشت] از [گناه] شما درگذشتیم، تا سپاسگزارى کنید. (۵۲) و [یاد کنید] هنگامى که به موسى، کتاب و میزان جداکننده [حق از باطل] عطا کردیم تا هدایت یابید. (۵۳)
و [یاد کنید] زمانى که [براى نازل کردن تورات] چهل شب با موسى وعده گذاشتیم، سپس شما بعد از [غایب شدن] او گوساله را معبود خود گرفتید، در حالى که [به سبب این کار بسیار زشت] ستمکار بودید. (۵۱) سپس بعد از آن [کار زشت] از [گناه] شما درگذشتیم، تا سپاسگزارى کنید. (۵۲) و [یاد کنید] هنگامى که به موسى، کتاب و میزان جداکننده [حق از باطل] عطا کردیم تا هدایت یابید. (۵۳)
آیه پنجاه و یکم و پنجاه و دوم از سوره مبارکه بقره به دنبال بحث بنی اسرائیل و آنچه که پیرامون بنی اسرائیل خداوند فرموده بود :«یَا بَنِیٓ إِسْرَآئِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِیٓ أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَأَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَى الْعَالَمِینَ»۲ تا این آیه که فرمود : ثُمَّ عَفَوْنَا عَنْکُمْ مِنْ بَعْدِ ذَٰلِکَ.
گوساله پرستی
بعد از اینکه بنی اسرائیل در غیاب حضرت موسی به سمت پرستش گوساله رفتند که «الْعِجْلَ» به معنای گوساله می باشد و خود آنها نیز به دنبال آن حرکت کردند و آیه قبل که فرمود:« ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ » یعنی به دنبال گوساله راه افتادید و« مِنْ بَعْدِهِ» یعنی من بعد آن همه نعمت مثل نجات آنها از فرعون و آل فرعون بوده لکن منجر به این شده که آنها ظلم مرتکب شوند لذا« وَأَنْتُمْ ظَالِمُونَ» ظلم اولیه به خودشان است که آنها به خودشان ستم و ظلم کردند و قبلا هم گفتیم نسبت به عبودیت حضرت هم ستم کردند یعنی بندگی خدا را به جا نیاوردند و منجر به این شد که آنها ظلم کرده باشند .
عفو ، صفح و غفران
و در ادامه می فرمایند :«ثُمَّ عَفَوْنَا» بحث عفو را در قران سه واژه داریم که عفو ،صفح و غفران هستند و عفو به معنای این است که عقوبت و عقاب نکنند یعنی حکم و پرونده سر جای خودش می باشد اما نسبت به او حرکتی انجام نمی شود بنابر این جرمی مرتکب شده پس برای او صد ضربه شلاق نوشته اند ولی اجرا نمی کنند اما زمانی صفح می شود یعنی پرونده او را کلا از بین می برند چون مختومه می شود، یا زمانی غفران می شود و مورد مغفرت الهی قرار می گیرد یعنی علاوه بر اینکه عقوبتی متوجه او نیست پرونده او را نیز ختم می کنند ،غفران الهی منجر به این میشود که سیئه تو تبدیل به حسنه شود و در پرونده او به عنوان حسنه محسوب شود .
معنای ترجّی
و در ادامه معنای آیه می فرمایند ما گوساله پرستی شما را نادیده گرفتیم ولی «لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» که «لَعَلَّ» به معنای ترجّی و امید می باشد که امید داشتن برای خداوند یا برای وجوب شکر گذاری بندگان می باشد یا ترجی نسبت به بنده است که آنها بفهمند مورد عفو و غفران قرار گرفته اند نه اینکه خودشان کسی بوده اند لذا یکی از اشکالات بنی اسرائیل این بود که فکر می کنند خیلی مهم بوده اند لذا فرمود :«فضلنا» خداوند تفضیل داده است آنها را بلکه برای اینکه فریفته غرور خودشان نشوند کلمه «لَعَلَّ» آمده است بنابر این ترجی نسبت به بنده اگر باشد برای این است که فکر نکنند خودشان ادم حسابی شده اند بلکه خداوند آنها را مورد عفو و غفران قرار داده است .
اقسام و مراتب شُکر
البته خود شکر را قبلا عرض کردیم که مراحلی دارد :قلبی ، زبانی و جوارحی ،شکر زبانی این است که به زبان تشکر کنند و به زبان سپاسگزاری کند و أقل مراتب شکر همین مورد است منتهی اگر این شکر از قلب برآید ،نشانه می شود برای شکر واقعی که در اعتقادات او قرار دارد و این مرحله قلبی است و مرحله سوم که جوارحی می باشد این است که شما در برابر حضرت حق مطیع باشید و اطاعت کنید هر آنچه که خداوند امر فرموده است در قالب واجبات و مستحبات را امتثال کنید و همچنین گناه نکنید و نعمت هایی که حضرت حق به شما عطا فرموده است را در راه غضب الهی و آنچه که برای خداوند خوشایند نیست به کار نبرید .
بالاترین مرتبه شکر گذاری
یعنی عدم گناه کردن و اگر خواستیم خود را مطیع بدانیم و اطاعت را برای خودمان ترسیم کنیم اول باید گناه نکنیم البته گناه نکردن اعم می باشد از اینکه گناه نکنیم و اطاعت کنیم و واجبات را انجام دهیم و از لحاظ رتبی و اینکه اطاعت ما اطاعت واقعی باشد اولین مرحله از پاکسازی است یعنی ما باید صاف باشیم لذا اگر گناه مرتکب نشدید آن وقت هر کاری در راه اطاعت خداوند انجام دادید زمینه ظهور و بروز برای ما دارد ، نورانیت ایجاد میکند اما اگر نماز خواندید و سپس غیبت مرتکب شدید از بین می رود بنابراین از لحاظ مرحله ای اول گناه نکردن و دوم اطاعت کردن و انجام واجبات که هردو مورد یعنی گناه نکردن و اطاعت یعنی به جا آوردن واجبات و مستحبات و ترک کردن محرمات که می شود بندگی لذا اهم مراتب شکر ،شکر جوارحی می باشد که اگر دقت کنید همین اطاعتی است که عرض کردیم .
امید همگانی
البته مطالبی که خداوند اینگونه بیان می فرمایند که کلمه «لَعَلَّ» را می فرمایند و بحث ترجی و امید سازی می کند فقط برای بندگان مطیع خداوند نیست بلکه برای بندگان غیر مطیع خداوند نیز می باشد مثل مشرکین،کفار و معصیت کاران نیز می باشد چون تطمیع حضرت حق باعث شود که آنها سمت خداوند و اطاعت بیایند و گناه نکنند لذا در قرآن کریم فرمود :« وَاللَّهِ رَبِّنَا مَا کُنَّا مُشْرِکِینَ»۳ که در واقع شرک را از خودشان انکار کردند که ما شرک انجام نمی دهیم .
مقدمه اهتدا
در آیه بعدی از سوره مبارکه بقره می فرمایند:«وَإِذْ آتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ وَالْفُرْقَانَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ»۴ در آیه قبل «لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» بود ولی در این آیه «لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ» می باشد یعنی اطاعت مقدم بر اهتدا است لذا اگر ما خواستیم به دنبال آنچه که شکر بر حضرت حق داشتیم که اهم مراتب شکر را داشته باشیم مقدمه و زیربنا می شود برای اینکه ما به دنبال هدایت باشیم .
معنای لعلّ
ایضا کلمه «لَعَلَّ» که دوباره وارد شده همان بحث قبلی است که اگر نسبت به عباد باشد برای این است که به سمت و سوی هدایت حرکت کنند و زمینه مشیت الهی را برای خودشان بسازند پس اگر اهتدا داشته باشیم مورد هدایت قرار می گیریم و «لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ» که واژه «اهتدا» در باب افتعال می باشد یعنی به سمتی برویم که مورد هدایت قرار بگیریم .
معنای الکتاب
و به یاد آورید آن زمانی را که عطا کردیم به موسی «الکتاب» که مراد از کتاب ، تورات می باشد که در همان چهل شب الواح تورات به حضرت موسی علی نبینا و آله و علیه السلام که به میقات رفته بودند بر او نازل شد .
معنای انزال و تنزیل
البته از مضامین آیات و تصریح بعض اخبار استفاده می شود که تورات به صورت جمله واحده و دفعی بر حضرت موسی نازل شده بنابراین بحث انزال را نیز داشته است و استفاده می شود که تورات جملتا واحده بر حضرت موسی نازل شده است و نسبت به بقیه صحف و کتب آسمانی مثل زبور،صحف و انجیل بعید نیست که دفعی نازل شده باشند البته قرآن کریم دفعی و تدریجی نازل شده است لذا در قرآن تصریح شده که تزیلا نازل شده است و هم دفعتا لذا می فرماید «إِنَّآ أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ»۵ ولی دفعی حضرت موسی در طی چهل شب بوده که الواح تورات بر او نازل شد اما بر حضرت نبی مکرم صلی الله علیه و آله و سلم در شب قدر یک دفعه کل قران کریم نازل شده است بنابراین دو مرتبه نزول داشته یکی انزال و دیگری تنزیل بوده است و تنزیل یعنی تدریجی که به تدریج و در اوقات معین و به شئونات مختلف قرآن بر پیامبر نازل شد و انزال یعنی یک دفعه و در شب قدر بر پیامبر نازل شد و شب قدر به تصریح قران کریم در ماه مبارک رمضان واقع شده بنابر این پانزده قول پیرامون شب قدر نازل شده و هشت قول آن خارج از ماه مبارک رمضان می باشد که مردود هستند .
منظور از فرقان
مراد از فرقان همان تورات می باشد که بر حضرت موسی نازل شده است و علت اینکه اول با لفظ و تسمیه کتاب می فرمایند به این جهت است که نوشته و مکتوب بوده است پس الواحی که گویند یعنی لوح به حضرت موسی داده اند و از جهت اینکه فارق است بین حق و باطل و حق را از باطل جدا می کند به آن فرقان می گویند و یکی از اسامی قرآن کریم نیز فرقان است .
غایت ارسال رسل
بنابراین غایت عطا کردن تورات و الواح آن و آنچه که بین حق و باطل را فرق می گذارد برای این است که شما به هدایت برسید و به دنبال هدایت راه بیفتید لذا ارسال رسل و انزال کتب در طول تاریخ بشریت که خداوند انبیاء را فرستاد و کتاب به دست آنها داده برای این بوده که بنده ی خودش را مورد راهنمایی خودش قرار بدهد و برای اینکه راه را بفهمد لذا فرمود :«إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا وَإِمَّا کَفُورًا»۶ خداوند راه را برای بندگان قرار داد و بعضی از بندگان شاکر شدند واطاعت کردند لذا این شکر به معنای اطاعت کردن و گناه نکردن است و واجباتی که وجود دارد را انجام دهند که این اهم مراتب شکر می باشد که آنها را به هدایت می رساند .
معنای اهتدا
معنای«تَهْتَدُونَ» یعنی اینکه آنها به دنبال هدایت رفتند نه اینکه هدایت یافتند و به دنبال هدایت بودن غیر از این است که بگوییم هدایت یافتند لذا کسی به دنبال هدایت است و ممکن است در آخر نتواند راه را درست تشخیص دهد اما معذور می باشد اما شخصی به دنبال هدایت نرفته است مسلم بدانید که آن شخص مورد هدایت قرار نمی گیرد بنابراین هر کسی اهتدا داشته باشد میتواند به هدایت واقعی نائل شود و تا به دنبال هدایت نرود مشیت حضرت حق بر هدایت او قرار نمی گیرد و زمانی قرآن کریم هادی می شود که شخص اهتدا داشته باشد.
توصیف متقین
لذا متقین را اینگونه توصیف می کنیم که آنهایی هستند که به دنبال هدایت حرکت می کنند و به دنبال خود نگه داری هستند و در حریم حضرت حق و رضای خداوند خودشان را حفظ می کنند و از اینکه مورد غضب حضرت حق قرار بگیرند پروا می کنند بنابراین آنها :«أُولَٰٓئِکَ عَلَىٰ هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ ۖ وَأُولَٰٓئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»۷ و با آن توصیفاتی که در سوره بقره آیات اول بیان شده و آنگاه بر مرکبی از هدایت حضرت حق سوار می شوند که :«وَمَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُضِلٍّ»۸هر کس مورد حضرت حق قرار بگیرد هیچ کسی که گمراه کننده باشد نمیتواند او را گمراه کند مثل شیطان بزرگ و نفس أماره و یعنی هیچ ضلالت کننده ای برای کسی که هدایت حضرت حق شامل او شده است نخواهد بود.
طریقه هدایت
لکن آیا خداوند بین بندگانش فرق می گذارد ؟ خیر اینطور نیست که تکوینا افرادی را مورد هدایت خاصه خود قرار دهد و افرادی را قرار ندهد لذا هدایت اولیه تکوینی برای همه ی انسان ها می باشد که خداوند عقل به ما عطا کرده و عقل رسول باطنی است که تشخصی می دهد و اگر به دنبال اهتدا و راه یافتن باشیم ، راه را پیدا می کنیم و اگر اهتدا داشته باشیم و «لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ» شامل ما شد و آن را انجام دادیم آنوقت «یَهْدِ اللَّهُ» شامل ما می شود اما اگر اهتدا نباشد و به دنبال هدایت و حق حرکت نکنیم اینطور نیست.
وسیله هدایت
بنابراین بحث جبر که در علوم عقلیه بحث می کنند موضوعا به نص قرآن برداشته می شود لذا آنچه که وسیله هدایت می باشد در وجود هر بشری خداوند قرار داده و اگر آن را درست اعمال کردند به هدایت می رسیم وگرنه نمی رسیم و آنچه که انسان شرافت برای انسان قرار داده همین نکته می باشد که ما میتوانیم اهتدا داشته باشیم اگر مهتدی بودید قرآن شما را هدایت می کند و قرآن هدایتگر برای متقین می شود.
ایمان سازی
لکن «هدی للمتقین» را خداوند قرار داده و کسی متقین متولد نشده بلکه باید به دنبال اهتدا باشد تا متقین شود نه اینکه خودش مومن باشد بلکه باید ایمان ساز باشد نه اینکه نماز بخواند بلکه نماز را باید به پا بدارد و اقامه کند نه اینکه فقط رزق و روزی خداوند را مصرف کند بلکه باید به دیگران نیز اعطا و انفاق کند بنابراین توصیفاتی که نسبت به مومنین و متقین و محسنین در قرآن داریم به دنبال این است که شخص حرکتی داشته باشد لذا مردان روزگار از همت بلند به جایی رسیده اند بنابراین خداوند انسان را آفریده است و اراده ای به او داده است که اگر در اراده ی خود تخطی نکند و به دنبال حضرت حق حرکت کند ،حرکت او را به حق می رساند و به مقامی که قرب الی الله می باشد .
