و برخى از مردم مىگویند: «ما به خدا و روز بازپسین ایمان آورده ایم»، ولى گروندگان [راستین] نیستند. (۸) با خدا و مؤمنان نیرنگ مىبازند؛ ولى جز بر خویشتن نیرنگ نمىزنند، و نمىفهمند. (۹) در دلهایشان مرضى است؛ و خدا بر مرضشان افزود؛ و به [سزاى] آنچه به دروغ مىگفتند، عذابى دردناک [در پیش] خواهند داشت. (۱۰)
ایذاء و ظلم
در بحث نفاق به دنبال آن تقیّه و به مناسبت این دو بحث بحث مداراه النّاس را مطرح کردیم و به همین مناسبت و بحث مداراه النّاس و رفق با مردم دو نکته و مطلب را لازم است بیان کنیم. یکی ایذاء و یکی ظلم. البتّه ظلم در این‌جا مطلق است؛ یعنی هم ظلم لسانی است و هم ظلم غیر لسانی. کلمه‌ی ایذاء در واقع به معنای آزار دادن مؤمنین است.
مذّمت در مورد آزار مؤمنین
در قرآن کریم سوره‌ی مبارکه‌ی احزاب، می‌فرماید: «وَ الَّذینَ یُؤْذُونَ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ بِغَیْرِ مَا اکْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبیناً»[۱] کسانی که مؤمنین را آزار بدهند، مردهای مؤمن و زن‌های مؤمن را، بدون هیچ دلیلی، یعنی بدون این‌که آن‌ها کاری کرده باشند مورد آزار قرار بدهند، «بِغَیْرِ مَا اکْتَسَبُوا» بدون این‌که آن‌ها جرمی مرتکب شده باشند آن‌ها را آزار بدهند «فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبیناً» پس به تحقیق آن‌ها متحمّل بهتان می‌شوند و گناه آشکاری را تحمّل کرده‌اند و به دست آورده‌اند. البتّه این آیه و کلمات این آیه جای بحث دارد، ولی در جهت این‌که ما داریم کلمه‌ی آزار و کلمه‌ی ایذاء را بررسی می‌کنیم، به مناسبت بحث مرافقه و مداراه به همین کفایت می‌کند.
آزار مؤمن برابر با آزار پیامبر و خداوند
رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در روایتی در جامع الاخبار، یا بحار الانوار و در جامع السّعادات فرمودند: «مَنْ آذَى مُؤْمِناً فَقَدْ آذَانِی»[۲] اگر کسی مؤمنی را اذیّت کند و آزار بدهد به تحقیق من را آزار داده است «وَ مَنْ آذَانِی فَقَدْ آذَى اللَّهَ» و هر کسی من را آزار بدهد به تحقیق خدا را آزار داده است، «وَ مَنْ آذَى اللَّهَ فَهُوَ مَلْعُونٌ» اگر کسی خدا را آزار بدهد و ایذاء کند ملعون است «فِی التَّوْرَاهِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ الْفُرْقَانِ». این روایت روایت نبوی است و آدرس آن را بیان کردیم. در صحاح اهل سنّت هم هم این روایات است. آن وقت دلیل بسیار مستند بر لعن دومی است. پیغمبر می‌فرماید: اگر کسی که مؤمنی را آزار بدهد من را آزار داده است و اگر کسی من را آزار داد خدا را آزار داده است پس ملعون است.
لعنت خدا و ملائکه و مردم بر شخص آزار دهنده
آن وقت کسی که دختر پیغمبر را که «فَاطِمَهَ بَضْعَهٌ مِنِّی»[۳] فرمود آزار بدهد و به او ظلم کند از آزار هم رد کرده است، به ظلم رسیده است. آن وقت به طریق اولویّت و به مفهوم اولویّت است این‌که «ملعونٌ فِی التَّوْرَاهِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ الْفُرْقَانِ» در تمام کتب آسمانی. در روایت دیگر فرمودند: «فَعَلَیْهِ لَعْنَهُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَهِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِین»[۴] فرمود لعنت خدا و ملائکه و همه‌ی مردم بر او است.
بی‌بهره ماندن از رحمت الهی
حالا لعنت را اگر معنا کنیم، لعنت یعنی کسی به هیچ وجه مورد رحمت الهی واقع نشود، یعنی به دور از رحمت الهی قرار بگیرد. رحمت‌‌های خدا و نعمت‌های خدا از او دور شود. به این لعنت می‌گویند. «مَلْعُونٌ» یعنی از تمام آنچه که خدا به عنوان رحمت و نعمت برای انسان قرار داده است دور واقع شود.
- «مَنْ آذَى مُؤْمِناً»[۵] کسی که مؤمنی را اذیّت کند و آزار بدهد، «من» هم این‌جا از الفاظ عامّه است. من موصوله افاده‌ی عموم می‌کند، هر کسی که می‌خواهد باشد. «مُؤْمِناً» هم نکره آورده است. نگفته است چه مؤمنی، هر کسی می‌خواهد باشد. اگر معنای ایمان را هم معنای عام بگیریم یعنی «مسلماً». «فَقَدْ آذَانِی» او من را اذیّت کرده است. «وَ مَنْ آذَانِی فَقَدْ آذَى اللَّهَ» هر کسی من را اذیّت کند به تحقیق خدا را آزار داده است «وَ مَنْ آذَى اللَّهَ فَهُوَ مَلْعُونٌ» هر کسی که خدا را آزار بدهد او ملعون است «فِی التَّوْرَاهِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ الْفُرْقَانِ». روایت بعدی هم فرمودند: «فَعَلَیْهِ لَعْنَهُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَهِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِین»[۶] این روایت در کتاب کافی، معانی الاخبار و جامع السّعادات نقل شده است.
چه کسی مسلمان است؟
در حدیث معروفی هم داریم که فرمود مسلم چه کسی است؟ فرمود: «الْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ الْمُسْلِمُونَ مِنْ لِسَانِه وَ یَدِه»[۷] این روایت در کتاب کافی، وسائل الشّیعه و جامع السعادات نقل شده است. کسی که تمام مسلمین از زبان و دست او سالم بمانند. او را مسلمان می‌گویند.
اعلام جنگ با خدا در صورت آزار مؤمنین
از حضرت صادق آل محمّد (صلوات الله علیهم أجمعین) روایت شده است «قَالَ اللَّهُ تَعَالَى لِیَأْذَنْ بِحَرْبٍ مِنِّی مَنْ آذَى مُؤْمِنا»[۸] باید اعلام جنگ با من کند کسی که بنده‌ی مؤمن من را آزار بدهد. شما یک سلطانی را در مقام خیلی پایین‌تر فرض کنید اگر کسی سرباز او را اذیّت کند یعنی با او اعلام جنگ کرده است. حالا کسی بنده‌ی خدا را اذیّت کرد یعنی باید اعلام جنگ کند. هر آینه با خدا اعلام جنگ کرده است.
دسته بندی ادات شرط
در حدیث دیگری فرموده‌اند: «إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهِ یُنَادِی الْمُنَادِی»[۹] روز قیامت که برپا می‌شود…
این حتمی است، وقتی «إِذَا» در ادات شرط می‌آورد وقوع حتمی داریم، شرط بر مشروط. ادات شرط یک دسته حتمی الوقوع برای مشروط هستند به عبارت دیگر واجب هستند، یک دسته ممتنع هستند و یک دسته اختیاری هستند. «إِذَا» ام الباب است، آن ادات شرطی است که شرط واجب الوقوع مشروط است، وگرنه مشروط حاصل نمی‌شود. آن‌هایی که ممنوع هستند «لو» ام الباب است و آن‌هایی که اختیاری هستند «إن» شرطیه امّ الباب آن است. ۲۲ مورد ادات شرط داریم که سه دسته می‌شود.
جایگاه حتمی شخص ایذاء کننده در جهنّم
«إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهِ یُنَادِی مُنَادٍ» روز قیامت که برپا شد منادی ندا می‌دهد «[أَیْنَ] الْمُؤْذُونَ لِأَوْلِیَائِی» آن کسانی که اذیّت می‌کردند و دوستان ما را آزار می‌دادند کجا هستند «فَیَقُومُ قَوْمٌ لَیْسَ عَلَى وُجُوهِهِمْ لَحْم» می‌فرماید یک گروهی بر پا می‌شوند که بر صورت آن‌ها یک ذرّه گوشت نیست. چقدر وحشتناک است.
استاد ما آیت الله وحید می‌فرمود اگر این پوست بدن را از بدن بگیرند هیچ کسی نمی‌تواند دیگری را تحمّل کند، یعنی قابل تحمّل بر کسی نیست. حالا روز قیامت وقتی که منادی از طرف خدا ندا می‌دهد که کجا هستند آن کسانی که دوستان ما را اذیّت و آزار می‌کردند آن وقت آن‌ها بلند می‌شوند. در حالی که صورت‌های آن‌ها خالی از گوشت است.
«فَیُقَالُ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ آذَوُا الْمُؤْمِنِینَ» این‌ها کسانی هستند که مؤمنین را آزار می‌دادند «وَ نَصَبُوا لَهُمُ الْعَدَاوَهَ وَ عَانَدُوهُمْ وَ عَنَّفُوهُمْ» این‌ها کسانی هستند که با آن‌ها دشمنی می‌کردند، علیه آن‌ها خدعه می‌کردند، نیرنگ به کار می‌زدند و زور و ستم در امور دینی آن‌ها می‌کردند «وَ عَنَّفُوهُمْ فِی دِینِهِمْ» در دین آن‌ها هم آزار و اذیّت می‌کردند. مصادیق آن زیاد است، مثلاً طرف نماز می‌خواند او را مسخره می‌کنند. این آزار و اذیّت در دین آن‌ها است. «ثُمَّ یُؤْمَرُ بِهِمْ إِلَى جَهَنَّمَ» به آن‌ها امر می‌شود که به سوی جهنّم بروید. یعنی مقصد آن‌ها جهنّم می‌شود. روانه‌ی جهنّم شدند. این راجع به کلمه‌ی ایذاء که در برابر مداراه است.
ظلم و مجازات ظالمین
یکی هم کلمه‌ی ظلم است. در قرآن کریم، سوره‌ی مبارکه‌ی شوری داریم که «إِنَّمَا السَّبیلُ عَلَى الَّذینَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ وَ یَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ»[۱۰] می‌فرماید: این است و جز این نیست. «إِنَّمَا» از ادات حصر است، می‌فرماید: همانا -سبیل در این‌جا منظور عقاب است- عقاب و مجازات و تنبیه بر کسانی است که «یَظْلِمُونَ النَّاسَ» آن‌جا در آن روایت ایذاء مؤمنین را داشتیم، عبدی المؤمن داشتیم، امّا این‌جا «النَّاسَ» داشتیم.
ظلم به طور مطلق بد است و مطلقاً قبح دارد. ببینید بعضی از اعمال قباحت ذاتی دارند. نمی‌شود از آن‌ها قباحت آن‌ها را بگیرید. ظلم اگر باشد قبیح است، به هیچ وجه من الوجوه حسن نمی‌شود. لذا می‌فرماید: «إِنَّمَا السَّبیلُ عَلَى الَّذینَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ» که «یَظْلِمُونَ» فعل مضارع است، «النَّاسَ» تمام مردم را شامل می‌شود. یعنی دائماً ظلم به مردم کرده‌اند. عقاب واقعی و راه عقوبت و جهنّم و عذاب «إِنَّمَا» این است و جز این نیست که «عَلَى الَّذینَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ»، «عَلَى» هم است، «عَلَى» ضرریه.
«وَ یَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ» آن‌ها بدون هیچ حقّی به حقوق دیگران تجاوز می‌کردند که البتّه ظلم مصادیق زیادی دارد.
قباحت ذاتی فعل ظلم
این آیه آن چیزی که بیشتر دارد این است که ظلم علی النّاس را می‌گوید. چون یک بار گفتیم که ظلم یا «بنفسه» است، یا «بالله» است یا «بالنّاس» است. یعنی ظلم با به خود شما است، یا به خدا است و یا به مردم. اگر ظلم به مردم کردید به خدا هم ظلم کردید. آن وقت قباحت ظلم هم ذاتی است، لذا باید مواظب باشیم که یک وقت مصداق ظالم قرار نگیریم.
عذاب الیم مختصّ ظالم
«إِنَّمَا السَّبیلُ عَلَى الَّذینَ یَظْلِمُونَ النَّاس» این سبیل که این‌جا می‌گوید، ما «عَلَى الْمُحْسِنینَ مِنْ سَبیلٍ»[۱۱] داریم یعنی کسی نمی‌تواند به محسن راهی پیدا کند که او را عذاب بدهد. کسی که محسن است، یعنی در حال احسان است، حالا اگر صدمه‌ای به طرف وارد شد سبیلی بر او نیست یا از طرف کافرین راهی و سبیلی برای مسلمین نیست. روی همین دلیل هم زن مسلمان نمی‌تواند با کافر ازدواج کند. چون آن وقت او سبیل پیدا می‌کند چون این سبیل اشدّ السّبیل است، یعنی عقاب و عذاب کردن، آن هم روز قیامت، «عَلَى الَّذینَ»[۱۲] علی ضرریّه، «یَظْلِمُونَ النَّاس» یعنی ظلم دائم داشته باشند آن هم برای هر کدام از مردم، فرقی نمی‌کند «النَّاس». «وَ یَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ» و آن‌ها تجاوز می‌کردند و در زمین طغیان می‌کردند بدون حق، «أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ» عذاب ألیم که این عذاب دردناک است و مخصوص آن‌ها است. این «لَهُمْ» به معنای اختصاص است، نه به معنای نفع. یعنی اختصاص دارد عذاب الیم به این‌ها.
حسابرسی دقیق ظالمین در روز قیامت
در سوره‌ی مبارکه‌ی ابراهیم، داریم: «وَ لا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غافِلاً عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ»[۱۳] می‌فرماید به خدا گمان نبرید که از شما غفلت کند. «عَمَّا یَعْمَلُ الظَّالِمُونَ» از آنچه که ظالمین ظلم می‌کنند. این‌جا حسابگری است، مو را از ماست می‌کشند. این هم کلمه‌ی ظالمون است، یعنی آن کسانی که ظلم در آن‌ها تثبیت شده است، این صفت در آن‌ها نهادینه شده است. مادّه‌ی ظلم هم است.
در سوره‌ی مبارکه‌ی شعراء می‌فرماید: «وَ سَیَعْلَمُ الَّذینَ ظَلَمُوا أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ»[۱۴] می‌فرماید به زودی یعنی در همین دنیا می‌فهمند کسانی که «ظَلَمُوا» ظلم کردند. این‌جا هم فعل ماضی می‌آورد به معنای تحقّق، یعنی این فعل از آن‌ها متحقّق می‌شود. «أَیَّ مُنْقَلَبٍ یَنْقَلِبُونَ» که به چه جایی باید برگردند.
پرهیز از ظلم به دیگران
تمام این‌ها از قرآن برمی‌آید که ما خود را از ظلم دور کنیم و مواظب باشیم که ظلم نکنیم، ظلم بد است. ما بعضی اوقات کارهایی می‌کنیم که فکر می‌کنیم کارهای ما درست است. «یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً»[۱۵] یک وقت کارهایی در خانواده‌هایی انجام می‌دهیم، حتّی بر علیه خود کارهایی می‌کنیم که این‌ها ظلم است. مواظب باشیم که یک وقت این‌ها جزء اعمال ما قرار نگیرد و آن‌ها را ارتکاب کنیم و قباحت آن برای ما از بین برود. از نظر ما قباحت آن از بین می‌رود، ولی قباحت آن وجود دارد.
تاریکی روز قیامت با ظلم به دیگران
لذا رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در روایتی می‌فرماید: «اتَّقُوا الظُّلْمَ فَإِنَّهُ ظُلُمَاتُ یَوْمِ الْقِیَامَهِ»[۱۶] ظلم ظلمات روز قیامت است. یعنی تاریکی‌ها و ظلمات‌هایی است که روز قیامت دچار آن می‌شویم و هیچ کاری نمی‌توانیم بکنیم. این هم بیدار باش خیلی صریح از نبیّ مکرّم اسلام است. این روایت در کتاب کافی، وسائل الشّیعه و در جامع السّعادات نقل شده است.
مکافات عمل و خوف از قصاص
روایت داریم که رسول اکرم فرمودند: «مَنْ خَافَ الْقِصَاصَ کَفَّ عَنْ ظُلْمِ النَّاسِ»[۱۷] هر کسی از مکافات عمل بترسد -این‌جا قصاص به معنای عام است- یعنی بداند که هر چیزی علیه خود او می‌شود. قصاص یعنی همین، مواظب هر چیزی باشید که علیه شما می‌شود. «مَنْ خَافَ الْقِصَاصَ» هر کسی که از مکافات عمل بترسد «کَفَّ عَنْ ظُلْمِ النَّاسِ» خودداری می‌کند و باید از ظلم به مردم خودداری کند.
انواع ظلم در زندگی روزمرّه
در خیابان دارید می‌روید نگاه کردن در ماشین مردم ظلم به مردم است، شما حق ندارید. در خانه‌ی مردم دارید می‌روید حق ندارید داخل خانه را نگاه کنید. این ظلم به مردم است. یا وسط خیابان ماشین را پارک کرده است می‌گویید ماشین را بردارید می‌خواهید رد شویم می‌گوید نمی‌خواهم بردارم. این ظلم است.
من و شما معمّم و روحانی و واعظ روی منبر می‌رویم و وقت مردم را بی‌خود می‌گوییم، برای آن‌ها مطلب از قرآن و اهل بیت نمی‌گوییم این ظلم به مردم است. مبنا را قرآن و روایات اهل بیت بگذارید و برای مردم از آن‌ها حرف بزنید. برای مردم احکام بگویید، قصّه نگویید. بله، اگر قصّه بگویید مردم خیلی خوشحال می‌شوند، امّا این‌ها پیش خدا فایده ندارد. آن وقت این‌ها ظلم می‌شود. بدترین ظلم این است که ما عمر و وقت مردم را تلف کنیم. لذا «مَنْ خَافَ الْقِصَاصَ» کسی که خوف از قصاص دارد « کَفَّ عَنْ ظُلْمِ النَّاسِ» بیزاری می‌جوید و خودداری می‌کند از این‌که به مردم ظلم کند.
برگشتن ظلم به دیگران در زندگی شخص ظالم
روایت بعدی از حضرت باقر آل محمّد (صلوات الله أجمعین) در کتاب کافی، وسائل الشّیعه و جامع السّعادات ذکر شده است: «مَا مِنْ أَحَدٍ یَظْلِمُ بِمَظْلِمَهٍ إِلَّا أَخَذَهُ اللَّهُ بِهَا فِی نَفْسِهِ وَ مَالِهِ»[۱۸] دقّت کنید که اگر کوچک‌ترین ظلمی به کسی کردید خداوند از شما در این دنیا می‌گیرد یا در مال شما، یا در جان شما اثر می‌کند. این‌که در جان می‌گوید ممکن است در بچّه‌ها هم اثر کند.
البتّه آیا من ظلم کنم بچّه‌ی من بخواهد تاوان آن را پس بدهد ظلم نیست؟ این جواب دارد، ولی به هر حال «مَا مِنْ أَحَدٍ یَظْلِمُ بِمَظْلِمَهٍ» هیچ کسی نیست که ستم نکند جز این‌که خدای تعالی به واسطه‌ی آن ستم در جان و مال او، آن ظلم را تلافی کند.
مواظب باشیم، اگر کسی به ناموس کسی نظر کرد به ناموس او نظر می‌شود. اگر به مال کسی نظر کرد به مال او خیانت می‌شود، اگر آبروی مؤمنی را از بین بردید بدانید که آبروی شما می‌رود. مواظب باشید. «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ خَیْراً یَرَهُ * وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّهٍ شَرًّا یَرَهُ»[۱۹] چه زمانی «یَوْمَئِذٍ یَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتاتاً لِیُرَوْا أَعْمالَهُم».[۲۰]
