بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

وَ إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحیمُ (۱۶۳) إِنَّ فی‏ خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ الْفُلْکِ الَّتی‏ تَجْری فِی الْبَحْرِ بِما یَنْفَعُ النَّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فیها مِنْ کُلِّ دابَّهٍ وَ تَصْریفِ الرِّیاحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (۱۶۴)

و خداى شما خداى یگانه است، جز او خدایى نیست، رحمتش بى ‏اندازه و مهربانى‏اش همیشگى است. (۱۶۳) بى ‏تردید در آفرینش آسمان‏ها و زمین و رفت و آمد شب و روز و کشتى‏ هایى که در دریاها [با جابجا کردن مسافر و کالا] به سود مردم روانند و بارانى که خدا از آسمان نازل کرده و به وسیله آن زمین را پس از مردگى‏اش زنده ساخته و در آن از هر نوع جنبنده‏اى پراکنده کرده و گرداندن بادها و ابرِ مسخّر میان آسمان و زمین، نشانه‏هایى است [از توحید، ربوبیّت و قدرت خدا] براى گروهى که مى ‏اندیشند. (۱۶۴)

تفسیر سوره مبارکه بقره – آیه  ۱۶۴

نشانه ‏هاى خدا در گستره‏ ى آسمان و زمین‏

حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ یدالله رضوانی

«أَعُوذُ بِاللَّهِ السَّمِیعِ الْعَلِیمِ مِنَ الشَّیْطَانِ اللَّعینِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم‏ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ وَ صَلَّی اللهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرینَ وَ اللَّعنَهُ الدَّائِمَهُ عَلَی أعْدائِهِمْ مِنَ الآنِ إلِی قِیامِ یَومِ الدِّینِ».

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

وَ إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحیمُ (۱۶۳) إِنَّ فی‏ خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ الْفُلْکِ الَّتی‏ تَجْری فِی الْبَحْرِ بِما یَنْفَعُ النَّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فیها مِنْ کُلِّ دابَّهٍ وَ تَصْریفِ الرِّیاحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (۱۶۴)

و خداى شما خداى یگانه است، جز او خدایى نیست، رحمتش بى‏اندازه و مهربانى‏اش همیشگى است. (۱۶۳) بى‏تردید در آفرینش آسمان‏ها و زمین و رفت و آمد شب و روز و کشتى‏هایى که در دریاها [با جابجا کردن مسافر و کالا] به سود مردم روانند و بارانى که خدا از آسمان نازل کرده و به وسیله آن زمین را پس از مردگى‏اش زنده ساخته و در آن از هر نوع جنبنده‏اى پراکنده کرده و گرداندن بادها و ابرِ مسخّر میان آسمان و زمین، نشانه‏هایى است [از توحید، ربوبیّت و قدرت خدا] براى گروهى که مى‏اندیشند. (۱۶۴)

إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِمَا یَنْفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْیَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِیهَا مِنْ کُلِّ دَابَّهٍ وَتَصْرِیفِ الرِّیَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ ۱

                          

معانی مختلف خَلق

کلمه خلق در این آیه مورد توجه قرار گرفته و باید دانست که معانی مختلف آن چیست خلق در معانی مختلفی استعمال شده مانند آفرینش، آفریده و خلقت که در همه کتاب‌های لغت آن را آورده‌اند نه بعنوان اینکه این معنا وجود دارد به معنای اینکه در این واژه‌های مختلف به کار رفته است.

مراد از خَلق در آیه شریفه

البته در این آیه «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ» که فرمود می‌توان‌ این بحث سماوات و ارض را تمام معانی که برای کلمه خلق وجود دارد، برای آن لحاظ نمود چرا که قابل تصدیق و قابل تصور می‌باشد .

انحصار خَلق از عدم به خداوند

نکته دیگر در کلمه خلق اگر خلق بعد از عدم باشد یعنی اگر خلق مسبوق به عدم باشد فقط این فعل منتسب به ذات احدیت خواهد بود لذا اگر خلق به معنای آفریدنی باشد که مسبوق به عدم را بیان کند، فقط مختص ذات حق تعالی است.

کلیت خلقت در آفرینش

استعمالات دیگری که در قرآن نسبت به واژه خلق داریم اگر بخواهیم اجمالا درباره آن‌ها بحث کنیم و بفهمیم کلیت آن این می‌باشد که خلق به معنای آفریدن و آفرینش است اما چیزی که برای کلمه خلق استعمال شود که از چیز دیگری خلق شده مثلا خلقت انسان «خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ نُطْفَهٍ» ۲

خلقت انسان از آب بدبو

در اینجا خداوند انسان را از آب بدبوی بی ارزش آفرید که نسبت آن را به حضرت حق تعالی دادند که البته مجددا مسبوق به عدم می‌باشد اما از نظر وجودی و این موارد ابتدا نطفه و قبل از آن مسبوق به نباتات و بالاخره خاک خواهد بود.

متذکرشدن برای خلقت

آنچه که قرآن درباره خلقت حضرت حق تعالی می‌فرماید که مسبوق به عدم باشد تنها مخصوص حق تعالی بوده و تنها آن را به خداوند تبارک و تعالی نسبت می‌دهیم «أَ فَمَنْ یَخْلُقُ کَمَنْ لا یَخْلُقُ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ» ۳ که اینجا توبیخ می‌کند و می‌گوید شما که حضور نداشتید و خدا شما را خلق کرده چرا متذکر نمی‌شوید؟ این نکته بسیار مهمی می‌باشد که ما حضور نداشتیم و متذکر نمی‌شویم.

خلق توسط خدا و انسان

آنچه که در این آیه وجود دارد بر آن می‌باشد که آیا کسی که شما را می‌آفریند و شما را به وجود می‌آورد آیا چنین نمی‌تواند بکند که یکسان شوند؟ معنای دوم چیزی را از چیز دیگر خلق کردن، بیان می‌کند مسلما این نیز درباره خدا و غیر خدا صادق خواهد بود شما نیز می‌توانید هواپیما را از ضایعات آهن خلق نمایید.

خلق مسبوق به عدم توسط خدا

مسلما چیزی که در درجه اول خدا با آن توصیف می‌شود و مختص ذات احدیت است خلق مسبوق به عدم می‌باشد لذا  «خلق من شی الی شی» را تبدیل گویند یعنی چیزی را به چیز دیگری تبدیل می‌کنند یا شکل آن را تغییر می‌دهند که این نیز نوعی خلق به شمار می‌رود‌ اما کسی که می‌تواند از عدم چیزی به وجود بیاورد تنها ذات احدیت است.

عدم در خلقت انسان

آیا شما بدون نطفه می‌توانید تناسل ایجاد کنید؟ خیر؛کسی که بدون نطفه ایجاد می‌کند خود خداوند خواهد بود مسلما خداوند تبارک و تعالی در قرآن می‌فرماید :«فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ» ۴ بر آن است که چیزی برای آن موجود نبوده تا خدا خلق کند.

خلق انسان و موجودات از عدم

کلمه خلق مسلما در اکثر موارد مختص ذات احدیت بوده و آن مواردی می‌باشد که مربوط به خلقت و آفرینش چیزهایی است که قبل از آن چیزی وجود نداشته اما این تعبیراتی که در آیه «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ»۵ بیان شدند بر همه آن‌ها صدق می‌کند از جایی که عدم بوده و اراده حق بر آن‌ها وارد شده و او به وجود آمده است.

تبدیلات و تغییرات خلقت

در این خلقی که از آن سخن می‌گوییم همان آسمان‌ها، زمین، تبدیلات، تغییرات و چیزهایی که آیه در ادامه توضیح می‌دهد «وَاخْتِلَافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ» و «وَالْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ» و «بِمَا یَنْفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ» کلمه خلق شامل همه آن‌ها خواهد شد.

مستعملات کلمه خلق

در تعبیرات عامیانه نیز چنین می‌گوییم مانند خلق خدا یا خلق الله یعنی همه موجودات، مردم و ملت تعبیرات همه این‌ها جز مستعملات کلمه خلق می‌باشد چون کلمه‌ای است که در واژه‌ها و موضوع له‌های مختلف به کار می‌رود البته برخی از موارد استعمال کلمه خلق، معنا و مصدر هستند و برخی دیگر به معنای اسم اعلم خواهند بود مانند ناس یا مردم که اسم جنس به شمار می‌رود.

مصادیق خلقت و نفع انسان

اسم معنا مانند ایجاد، ابداع و آفرینش می‌باشد «وَاخْتِلَافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ» ۶ که این نیز یکی از مصادیق خلق است و «وَالْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ» که یک خلق به شمار می‌رود «بِمَا یَنْفَعُ النَّاسَ» بیان چگونگی خلقت آن‌ها می‌باشد که نفع آن‌ها را به انسان توضیح می‌دهد.

نازل کردن باران

عبارت «وَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ»  یعنی و آنچه که خداوند از آسمان پایین می‌آورد «مِنْ مَاءٍ» که عبارت بیان از آب باشد «فَأَحْیَا بِهِ الْأَرْضَ» که مجددا خلق را بیان می‌کند احیای آن نوعی خلق می‌باشد «بَعْدَ مَوْتِهَا» به معنای عدم نیست وجود دارد منتهی جان ندارد پس با باران جاندار می‌شود.

بحث خلقت خدا در وزش باد

«وَبَثَّ فِیهَا مِنْ کُلِّ دَابَّهٍ» ۶یک گروهی از حیوانات در هر موجودی از آن ایجاد می‌کند به طوری که نمی‌توان آن را شمارش کرد «وَتَصْرِیفِ الرِّیَاحِ» و اینکه بادها می‌وزند تا آثاری برجای بگذارند ، اگر در بحث خلقت خداوند و کشاورزی ورود کنید می‌بینید که وزش باد و جابجایی گرده گل‌ها همه آن‌ها نوعی از خلقت‌های حق تفالی به شمار می‌روند.

تذکار در مشاهده ظرافت‌های خلقت

ما جمله «أَ فَلا تَذَکَّرُونَ» را می‌بینیم اینگونه آفرینش و ظرافت‌های خلقت را خصوصا در بحث انسان مشاهده می‌کنیم اما متذکر نمی‌شویم آیه معنای توبیخ دارد یعنی آیا نباید متذکر شوید؟

منابع 

۱_سوره بقره آیه ۱۶۴

۲_سوره نحل آیه ۴

۳_سوره نحل آیه ۱۷

۴_سوره مومنون آیه ۱۴

۵_سوره بقره آیه ۱۶۴

۶_ سوره بقره آیه ۱۶۴