قرآن کریم در آیه‏ى سى و چهارم سوره‏ى بقره به‏ کرنش فرشتگان در برابر آدم‏ و نافرمانى شیطان‏ اشاره مى‏کند و مى‏فرماید:

وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَهِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ أَبى‏ وَ اسْتَکْبَرَ وَ کانَ مِنَ الْکافِرِینَ‏

و (یاد کن) هنگامى را که به فرشتگان فرمودیم: «براى آدم سجده کنید.» و (همگى) سجده کردند، جز ابلیس که سر باز زد، و تکبّر ورزید در حالى که از کافران شد.

نکته‏ها و اشاره‏ها:

در آیات‏متعدد قرآن جریان کرنش فرشتگان در برابر آدم بیان شده است.[۱] در یک نگاه ابتدایى به آیات‏سوره‏ى بقره به نظر مى‏آید که سجده‏ى فرشتگان در برابر آدم، پس از آزمایش آنان و ظاهر شدن برترى علمى آدم بود، اما از آیات‏دیگر قرآن استفاده مى‏شود که فرشتگان بلافاصله پس از آفرینش انسان دستور یافتند که بر آدم سجده کنند.

در این‏جا این پرسش مطرح مى‏شود که اگر سجده براى غیر خدا جایز نیست، چرا فرشتگان بر آدم سجده کردند؟ باید گفت که سجده بر دو گونه است: اول سجده‏ى پرستش، یعنى به خاک افتادن به قصد تقرّب که مخصوص خداست و براى دیگران حرام بلکه شرک است؛ و دوم، سجده‏ى خضوع که همان کرنش در برابر دیگران، بدون قصد تقرّب است که اگر در راستاى دستورهاى الهى باشد مانعى ندارد؛ و سجده‏ى فرشتگان از نوع دوم‏

______________________________
(۱). «فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ»* (سوره‏ى حجر، آیه‏ى ۲۹ وسوره‏ى ص، آیه‏ى ۷۲)

تفسیر قرآن مهر، ج‏۱، ص: ۲۲۸

بود،[۲] یعنى تحیّت و تکریمى براى آدم و خضوع و عبادتى براى خداوند بود.[۳]

در آدم بود نورى از وجودش‏		وگرنه کى ملک کردى سجودش‏

شیطان، اسم جنس و به معناى هر موجود شریر و سرکش است و شامل همه‏ى شیطان‏ها و شیطان‏صفتان از جنس انسان و جن مى‏شود، اما واژه‏ى‏ «إِبْلِیسَ» اسم خاص است‏[۴] که نام سر کرده‏ى شیطان‏هاست که از جنس جن بود[۵] ولى در صف فرشتگان قرار گرفته بود و در برابر آدم کرنش نکرد و او را فریب داد و موجب اخراج انسان از بهشت شد.

این آیه‏گواهى بر شرافت و مقام برتر انسان است، به طورى که فرشتگان نیز در برابر او سجده کردند. آیات‏پیشین، علم را عامل برترى انسان نسبت به فرشتگان معرفى کرد ولى شیطان به خاطر حاکمیتِ کبر و غرور و نژادپرستى، بر فکرش، مى‏پنداشت از انسان برتر است. او مى‏گفت: من از جنس آتشم و آدم از جنس خاک است؛ بنابراین من از او برتر هستم و نباید در برابر او سجده و کرنش کنم.[۶]

تکبّر یکى از زمینه‏هاى نافرمانى و کفر است. تفاوت فرشتگان و ابلیس در این جریان آن بود که فرشتگان پرسش خود را در مورد برترى آدم مطرح کردند و پس از شنیدن پاسخ خدا، تسلیم شدند لجاجت و تکبّر و سرکشى نکردند، ولى ابلیس به تکبّر و سرکشى روى آورد و کافر شد. آرى، تکبّر در

______________________________
(۱). به بیان روایات، فرشتگان آدم علیه السلام را نپرستیدند بلکه به دستور خدا به او احترام و کرنش کردند، ولى سجده‏ى آنان براى خدا بود؛ یعنى آدم را قبله‏ى خود قرار دادند و سجده‏ى آنان به خاطر آدم و براى خدا بود. (ر. ک: نورالثقلین، ج ۱، ص ۵۸ که مضمون این مطلب از امام رضا علیه السلام حکایت شده است)

(۲). نظیر آنچه از پدر و مادر و برادران یوسف، در برابر یوسف علیه السلام سر زد (تفسیر تسنیم، ج ۳، ص ۲۶۷)

(۳). تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۱۹۱- ۱۹۲

(۴). «إِلَّا إِبْلِیسَ کانَ مِنَ الْجِنِّ» (سوره‏ى کهف، آیه‏ى ۵۰)

(۵). سوره‏ى اعراف، آیه‏ى ۱۲

تفسیر قرآن مهر، ج‏۱، ص: ۲۲۹

مقابل حق، انسان را به کفر مى‏کشاند.

شیطان قبل از صدور فرمان الهى در مورد سجده بر آدم، راه خود را از مسیر فرشتگان جدا کرده بود و شاید در درون، تصمیم به نافرمانى و کفر داشت.[۷] البته این احتمال نیز هست که از لحظه‏ى صدور فرمان الهى کافر شده باشد؛[۸] چون قبل از آن اهل عبادت بود و به همین سبب هم در صف فرشتگان قرار داشت.[۹]

برخى از مفسران نیز نوشته‏اند که کفر در این آیه‏به معناى کفر عملى است نه کفر اعتقادى. ابلیس روحیه‏ى کفرآمیز داشت؛ یعنى نتیجه‏ى نافرمانى او در نهایت کفر مى‏شد.[۱۰]

در آیات‏پیشین بیان شد که برترى انسان به خاطر علم اوست و در برخى احادیث اشاره شد که سجده‏ى فرشتگان بر آدم به خاطر وجود رهبران الهى (هم‏چون پیامبران و امامان معصوم علیهم السلام) در نسل اوست.[۱۱]

آرى، هم خود آدم علم به نام‏ها (و حقایق و اسرار و علوم هستى) داشت و هم فرزندانى خاص از نسل او این‏گونه بودند و همین انسان‏هاى کامل نتیجه‏ى نیکو و هدف اصلى آفرینش انسان بودند. آرى فرشتگان مى‏دانستند که از نسل انسان افرادى شرور و پست‏تر از حیوان به‏وجود مى‏آیند که شایستگى کرنش و سجده ندارند، پس سجده‏ى آنان به خاطر

______________________________
(۱). برخى مفسران از جمله‏ى‏ «کانَ مِنَ الْکافِرِینَ» در این آیه‏که فعل ماضى‏ «کانَ» داردو از جمله‏ى‏ «ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ» در آیات‏قبل، این مطلب را استفاده مى‏کنند و برخى احادیث را شاهد این مطلب مى‏دانند. (تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۱۸۳ و مجمع البیان، ذیل آیه)

(۲). بنابر این احتمال، «کانَ» به معناى «صار» است‏

(۳). از این رو گفته‏اند که‏ «إِلَّا» در این آیه‏استثناى منقطع است؛ چون ابلیس از جنس فرشتگان نبود، ولى فرمان سجده عمومى بود و شامل او هم مى‏شد

(۴). من وحى القرآن، ج ۱، ص ۱۷۰

(۵). نور الثقلین، ج ۱، ص ۵۸

تفسیر قرآن مهر، ج‏۱، ص: ۲۳۰

انسان‏هاى کامل (پیامبران و رهبران الهى علیهم السلام) در نسل آدم بود.

خودبینى، ارث شیطان و عامل فساد، و راهکار مبارزه با آن:

ما از این‏جا (داستان آدم و شیطان) مى‏فهمیم که قضیه‏ى خودبینى، ارث شیطان است. از صدر عالم این قضیه بوده است … تمام فسادهایى که در عالم واقع مى‏شود، چه فسادها از افراد و چه فسادها از حکومت‏ها و چه در اجتماع، تمام فسادها زیر سر همین ارث شیطان است … دردها دوا نمى‏شود الّا با این‏که این خصیصه‏ى شیطانى از بین برود. کسى که بخواهد درد خودش را شخصاً دوا کند، باید این خصیصه را از بین ببرد، باید ریاضت بکشد و خودش را بزرگ حساب نکند.[۱۲]

آموزه‏ها و پیام‏ها:

شما انسان‏ها مسجود فرشتگان هستید، پس قدر خود را بشناسید و این مقام را حفظ کنید.

مقام بلند انسان در میان موجودات مخالفانى دارد، پس مواظب کارشکنى‏هاى شیطان باشید.

تکبّر و نافرمانى در برابر حق، زمینه‏ساز کفر است.

هم‏چون فرشتگان فرمان‏پذیر باشید و در برابر آنچه خدا دستور داده کرنش کنید.

مخالفت با دستورات الهى، راهى شیطانى است.

[۱] .« فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ»*( سوره‏ى حجر، آیه‏ى ۲۹ وسوره‏ى ص، آیه‏ى ۷۲)

[۲] . به بیان روایات، فرشتگان آدم علیه السلام را نپرستیدند بلکه به دستور خدا به او احترام و کرنش کردند، ولى سجده‏ى آنان براى خدا بود؛ یعنى آدم را قبله‏ى خود قرار دادند و سجده‏ى آنان به خاطر آدم و براى خدا بود.( ر. ک: نورالثقلین، ج ۱، ص ۵۸ که مضمون این مطلب از امام رضا علیه السلام حکایت شده است)

[۳] . نظیر آنچه از پدر و مادر و برادران یوسف، در برابر یوسف علیه السلام سر زد( تفسیر تسنیم، ج ۳، ص ۲۶۷)

[۴] . تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۱۹۱- ۱۹۲

[۵] .« إِلَّا إِبْلِیسَ کانَ مِنَ الْجِنِّ»( سوره‏ى کهف، آیه‏ى ۵۰)

[۶] . سوره‏ى اعراف، آیه‏ى ۱۲

[۷] . برخى مفسران از جمله‏ى« کانَ مِنَ الْکافِرِینَ» در این آیه‏که فعل ماضى« کانَ» داردو از جمله‏ى« ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ» در آیات‏قبل، این مطلب را استفاده مى‏کنند و برخى احادیث را شاهد این مطلب مى‏دانند.( تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۱۸۳ و مجمع البیان، ذیل آیه)

[۸] . بنابر این احتمال،« کانَ» به معناى« صار» است

[۹] . از این رو گفته‏اند که« إِلَّا» در این آیه‏استثناى منقطع است؛ چون ابلیس از جنس فرشتگان نبود، ولى فرمان سجده عمومى بود و شامل او هم مى‏شد

[۱۰] . من وحى القرآن، ج ۱، ص ۱۷۰

[۱۱] . نور الثقلین، ج ۱، ص ۵۸

[۱۲] . صحیفه نور، ج ۱۹، ص ۹۱– ۹۲

Visits: 9