و [یاد کنید] هنگامى که کسى را کشتید و درباره [قاتل] او به نزاع و ستیز برخاستید؛ و خدا آشکار کننده چیزى است که پنهان مىداشتید. (۷۲) پس گفتیم: پارهاى از آن [گاو ذبح شده] را به مقتول بزنید [تا زنده شود و قاتل را معرفى کند]. خدا مردگان را این گونه زنده مىکند و نشانههاىِ [قدرت و ربوبیّت] خود را به شما نشان مىدهد، تا بیندیشید. (۷۳) سپس دلهاى شما بعد از آن [معجزه شگفتانگیز] سخت شد، مانند سنگ یا سختتر؛ زیرا پارهاى از سنگهاست که از آنها نهرها مىجوشد، و پارهاى از آنها مىشکافد و آب از آن بیرون مىآید، و پارهاى از آنها از ترس خدا [از بلندى] سقوط مىکند؛ و خدا از آنچه انجام مىدهید بىخبر نیست. (۷۴)
و [یاد کنید] هنگامى که کسى را کشتید و درباره [قاتل] او به نزاع و ستیز برخاستید؛ و خدا آشکار کننده چیزى است که پنهان مىداشتید. (۷۲) پس گفتیم: پارهاى از آن [گاو ذبح شده] را به مقتول بزنید [تا زنده شود و قاتل را معرفى کند]. خدا مردگان را این گونه زنده مىکند و نشانههاىِ [قدرت و ربوبیّت] خود را به شما نشان مىدهد، تا بیندیشید. (۷۳) سپس دلهاى شما بعد از آن [معجزه شگفتانگیز] سخت شد، مانند سنگ یا سختتر؛ زیرا پارهاى از سنگهاست که از آنها نهرها مىجوشد، و پارهاى از آنها مىشکافد و آب از آن بیرون مىآید، و پارهاى از آنها از ترس خدا [از بلندى] سقوط مىکند؛ و خدا از آنچه انجام مىدهید بىخبر نیست. (۷۴)
کلمه قساوت که اصل سه حرفی و ثلاثی مجرد آن « قسی و قسوه » می باشد به معنای خشونت و نفوذ ناپذیری لذادر واژه های فارسی آن استعمال شده به معنای خشن بودن و نفوذ ناپذیر بودن است و در عربی به سنگ های خشن و سخت قسی می گویند عربها می گویند قسی و فارسی خشن و سخت گویند.
موارد استعمال کلمه قساوت در قرآن
در اصطلاحات قرآنی کلمه قساوت را در حدود ۷ آیه بیان شده که تحقیق مطلب بر این است که هفت آیه قساوت را همراه با کلمه قلب استفاده کرده اند.
معنا و ماده ی کلمه قلب
لذا سزاوار است کلمه قلب را هم در لغت بررسی کنیم ،قلب در لغت به معنای دگرگونی است ، حالتی به حالتی شدن ، منقلب یعنی دگرگون کننده در لغت به معنای گرداندن و تحول دادن کلمه « قاف و لام و باء » استعمال شده که تحول دادن وجهی از وجه ، لذا این جسمی هم که ما به آن قلب می گوییم در بدن به خاطر این است که همیشه در حال تحول است و حالی به حالی است .
چگونگی تحول در قلب
جالبی آن این است که یک سری از مسائلی که پیش می آید برای انسان قلب انسان متحول می شود مثلا اگر ترس برای انسان پیش بیاید و بیم و حول و اضطراب این قلب شروع میکند به تپش زیاد کردن یعنی متحول میشود و شروع به بیشتر زدن میکند .
قلب در اصطلاح قرآنی و منطقی
در اصطلاح قرآن قلب به آن روح لطیفی گویند ؛حالا از لحاظ جسمی هم همینطور است در بدن ؛ که با تعلق به قلب جسمانی در واقع سلطه خود را در بدن اجرا می کند به عبارت دیگر در منطق به آن نفس ناطقه میگویند چون که مرکز تحولات مختلف روحی قلب انسان است .
اولین استعمال کلمه قساوت در قرآن
قساوت را در قران هفت مورد همراه با کلمه قلب اورده اند که اولین جایی که در قرآن آمده همین سوره مبارکه بقره آیه هفتاد و چهارم است که می فرماید :«ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذَٰلِکَ فَهِیَ کَالْحِجَارَهِ» ۲ که اولین تعبیر کلمه قساوت است در قران که همراه با قلوب هم است .
دومین استعمال کلمه قساوت در قرآن
در سوره مبارکه مائده خداوند می فرماید :«فَبِمَا نَقْضِهِمْ مِیثَاقَهُمْ لَعَنَّاهُمْ وَجَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قَاسِیَهً ۖ یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَوَاضِعِهِ ۙ وَنَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُکِّرُوا بِهِ ۚ وَلَا تَزَالُ تَطَّلِعُ عَلَىٰ خَآئِنَهٍ مِنْهُمْ إِلَّا قَلِیلًا مِنْهُمْ ۖ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ ۚ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ»۳ که البته ««فَبِمَا نَقْضِهِمْ مِیثَاقَهُمْ »۴ این هم در شان بنی اسرائیل نازل شده که چون آنها پیمان توحیدی را شکستند و قرآن می فرماید :«لَعَنَّاهُمْ» و ما آنها را لعن کردیم :«وَجَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قَاسِیَهً» ۵ ودل های انها را قساوت دادیم این یکی از استعمالات قساوت در قران است .
سومین استعمال کلمه قساوت در قرآن
در سوره مبارکه انعام خداوند می فرماید :« فَلَوْلَآ إِذْ جَآءَهُمْ بَأْسُنَا تَضَرَّعُوا وَلَٰکِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ» ۶ که در اینجا هم کلمه قساوت بیان شده که البته «قَسَتْ قُلُوبُهُمْ» دارد که یعنی قلب های انها را قساوت خودش بخشید که فاعلش قلوبهم است «وَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ»۷ در حالی که کردارشان را برای انها شیطان زینت داد ،انچه که عمل کرده بودند شیطان زینت داد.
زینت دادن شیطان و قساوتقلب
یکی از چیز هایی که شاید منشأ شود برای قساوتقلب این است که شیطان کارهای آدم را تعریف کند ؛ باریکلا ، زینت دهد اعمال را «وَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ» ۸ شیطان بر آنها زینت داد ،«مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ»۹همه ی انچه که انجام دادند را یا در حال انجام دادن بودن را برایشان زینت داد به همین جهت این قلب ها یک نواخت شد ،این بحث قساوت را خوب دقت کنید که در آیاتی که بررسی می کنیم انوقت معنای واقعی قساوت مشخص می شود که چیست .
چهارمین استعمال کلمه قساوت در قرآن
در سوره مبارکه حج نیز خداوند می فرماید :«لِیَجْعَلَ مَا یُلْقِی الشَّیْطَانُ فِتْنَهً لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْقَاسِیَهِ قُلُوبُهُمْ ۗ وَإِنَّ الظَّالِمِینَ لَفِی شِقَاقٍ بَعِیدٍ»۱۰
ببینید این معناها کم کم در این آیات روشن می شود می فرماید : آنچه که القائات شیطان بود شد فتنه برای کسانی که در دلهایشان مریضی بود«وَالْقَاسِیَهِ قُلُوبُهُمْ» و دل های آنها هم نفوذ ناپذیر شده بود دیگر حرف حساب در آن نفوذ نمیکرد «وَإِنَّ الظَّالِمِینَ لَفِی شِقَاقٍ بَعِیدٍ»۱۱ در اینجا تعبیر به این می کند که ظالمین یعنی این کفاری که اینگونه به خودشان ظلم کردند «لَفِی شِقَاقٍ بَعِیدٍ»۱۲ آنها در شفاوت بسیار دور از نجات و رسیدن به سعادت هستند .
پنجمین استعمال کلمه قساوت در قرآن
سوره بعدی ،سوره مبارکه زمر می باشد که خداوند متعال می فرماید :«أَفَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَىٰ نُورٍ مِنْ رَبِّهِ »۱۳ می فرماید که ا۶ن کسی که خداوند گشاده کرد سینه او را برای اسلام که اینجا مراد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می باشد «فَهُوَ عَلَىٰ نُورٍ مِنْ رَبِّهِ»۱۴پس او سواری بر نوری از پروردگارش است بعد می فرماید «فَوَیْلٌ لِلْقَاسِیَهِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ» ۱۵ خلاصه آن درک جهنم بر آن کسانی است که «لِلْقَاسِیَهِ قُلُوبُهُمْ» دلهای انها شقاوت دارد و سنگ دل شده اند از«مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ » ۱۶
تأثیر دور شدن از ذکر خداوند
عمده قساوتقلب در آیات قرآن نشان می دهد که از ذکر خدا هر کسی دور شد آنوقت قساوتقلب می گیرد یعنی آن دگرگونی های دل از او گرفته می شود عمدتا در آیات کلمه دور شدن از ذکر خدا را دارد که بعد هم می فرماید :«أُولَٰٓئِکَ فِی ضَلَالٍ مُبِینٍ»۱۷ اینها در ضلالت و گمراهی آشکار هستند کسانی که از ذکر خداوند دور شوند .
مقصود از کلمه ذکر در آیه
ذکر هم که در قرآن فرموده است نه اینکه بنشینید سبحان الله سبحان الله بگویید ، ذکر یعنی توجه و یاد و التفات داشتن به ذات احدیت لذا این منظور است از ذکر خداوند که همان «ذُکر» که معنای اسم مصدری است .
ششمین استعمال کلمه قساوت در قرآن
در سوره مبارکه حدید نیز خداوند می فرماید:« أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوٓا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَلَا یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِنْ قَبْلُ فَطَالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ ۖ وَکَثِیرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ» ۱۸ در این ایه قساوتقلب را در برابر خشوع قلوب بیان نموده می فرماید «أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوٓا»۱۹ آیا نوبت انهایی که ایمان اورده اند و مومن هستند نرسیده ؟«أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ»۲۰ این کلمه ذکر الله باز در اینجا می باشد ، دلهای آنها نرم است در برابر یاد خداوند ،«أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوٓا»۲۱ آیا نوبت به ان کسانی نرسیده که ایمان دارند ؟«أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ» آنهایی که دلهایشان به یاد خداوند خاشع گردد
قساوتقلوب اهل کتاب
«وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَلَا یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِنْ قَبْلُ» ۲۲اما نه مثل کسانی که بودند از قبل از اهل کتاب به طوری که «فَطَالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ» ۲۳ دوره ی طولانی و زیادی بر انها گذشت «فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ» اما آنها هیچ دلهایشان نرم و خشوع نشد در برابر ذکر خداوند «وَکَثِیرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ»» ۲۴ و بسیاری از آنها از انسانیت خارج شدند ،اینجا هم استعمال کلمه قاسیه همراه با قلوب است در سوره مبارکه حدید که دقت کنید همان بحث بدون التفات داشتن و بدون حرکت داشتن نسبت به ذکر خدا و رسیدن به خشوع در برابر ذکر الله این چیزی است که خیلی قابل توجه است .
موت و قساوت قلب
و در سوره مبارکه روم هم فرموده است :«فَإِنَّکَ لَا تُسْمِعُ الْمَوْتَىٰ وَلَا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَآءَ إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ»۲۵ که در این تعبیر کسانی که قساوتقلب دارند به موتا است .
تاثیر اعراض از ذکر خداوند
و مورد دیگر در سوره طه خداوند متعال فرمود:«مَنْ أَعْرَضَ عَنْهُ فَإِنَّهُ یَحْمِلُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ وِزْرًا خَالِدِینَ فِیهِ ۖ وَسَآءَ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَهِ حِمْلًا» ۲۶ که در این آیه باز هم اعراض از ذکر الله را دارد البته در این ایه هم خود کلمه قساوت را بیان نفرموده است اما در این دو ایه بحث ذکر خداوند را دارد .
عاقبت دوری از ذکر خداوند
کسانی که قساوتقلب دارند منشأ قساوتقلب انها دوری از ذکر الله است یعنی به واسطه اینکه از ذکر و یاد خداوند دور می شوند مثل سوره حدید که فرمود «أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوٓا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَلَا یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِنْ قَبْلُ فَطَالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ ۖ وَکَثِیرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ»۲۷ اینها منشا قساوت قلبشان و اینکه دل نرمی ندارند و سنگ دلی پیدا کرده اند این است که از ذکر خداوند دور شده اند و از ذکر و یاد خداوند اعراض کرده اند لذا در سوره طه می فرماید : «مَنْ أَعْرَضَ عَنْهُ» ۲۸ که ضمیر عنه به ذکر بر میگردد چون در ایه قبلی داریم که می فرماید :« وَقَدْ آتَیْنَاکَ مِنْ لَدُنَّا ذِکْرًا» ۲۹ آنوقت «مَنْ أَعْرَضَ عَنْهُ» بر می گردد به ذکر کسی که از او اعراض بکند.
بار سنگین در روز قیامت
« یَحْمِلُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ وِزْرًا» ۳۰ آنوقت او باید بار سنگینی را در روز قیامت به دوش بکشد لذا «مَنْ أَعْرَضَ» منشأ و ریشه قساوتقلب را نشان می دهد که اعراض از ذکر الله است پس هر کسی اعراض و دوری از ذکر خدا کند کارش به جایی میرسد که به قساوتقلب می رسد و در نهایت و در قساوت یعنی سنگ دل می شود و هیچ چیزی در دلش نفوذ نمی کند .
عدم موضوعیت رؤیت امام زمان
اگر بخواهیم این قضیه را مثالش را روشن کنیم بحث اینکه خیلی ها هستند که ما میخواهیم امام زمان عجل الله را ببینیم ، دنبال رویت صاحب الزمان عجل الله هستند خب همه عاشق هستند اما این را میخواهم بگویم که دیدن صاحب الزمان موضوعیت ندارد چرا ؟ چون خیلی ها بودند امام زمان را دیدند و ایشان را زیارت کردن و موعظه هایش را از نظر سمعی و ظاهری گوش دادند و می شنیدند اما رفتند و آقا را کشتند.
درست شدن قلب و دل
پس اینکه ما فکر کنیم امام زمان را ببینیم همه چیزمان درست می شود اینگونه نیست بلکه باید دل ما درست شود ،قساوتقلب اگر داشته باشیم انوقت شمر و یزید می شوی و فایده ندارد لذا امام زمان را هم ببینی میکشی لذا دیدن امام زمان فایده ندارد .
تاثیر مال حرام بر قساوت قلب
لذا حضرت زینب سلام الله علیها پرسید از امام حسین علیه السلام در منزل های مختلف که حضرت موعظه می کردند بر لشکریان حر انوقت پرسید شما حجت خدا هستید چرا کلام حجت خدا در دل آنها نفوذ نمی کند لذا فرمود که اینها دل هایشان قساوت دارد به جهت اینکه مملو از حرام است ، کلمه بطون دارد یعنی دل ها و شکم های آنان از حرام پر شده و خیلی نکته قابل توجه است که آنچه که مسلم منجر به قساوتقلب می شود دوری از ذکر الله است چه کاری انجام میدهد انسان که ذکر الله را غافل می شود ؟ وقتی مرتکب حرام شود وقتی آلوده شود به گناهانی که هیچ مویی لای درزش نمی رود هیچ روزنه ای برای آن وجود ندارد
تاثیر خشونت گرفتن قلب
«لِیَجْعَلَ مَا یُلْقِی الشَّیْطَانُ فِتْنَهً لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْقَاسِیَهِ قُلُوبُهُمْ »۳۱ انهایی که دلهایشان سنگ شده و دلهای انها هیچ نرمی نشان نمیدهد حالا حجت خدا و امام حسین علیه السلام آمده اما در دل انها هیچ اثری ندارد ،امیرالمومنین علیه السلام باشد فایده ای ندارد ؛ این دل اگر خشونت گرفت و ان نرمی و آن اثرپذیری را از دست داد دیگر آن قلب هم قلب نیست.
تعبیر اهل لغت بر قساوت قلب
این تعبیر قشنگی است که من در لغت دیدم قشنگ تعبیر کرده است که بعضی از آقایان و اهل لغت میگویند : کسانی که قساوتقلب میگیرند مثلا به او میگویی فلانی تصادف کرد و مرد ،انگار نه انگار تکان هم نمیخورد یعنی قلب او یک ذره در آن اثر نمی کند که فلانی کشته شد ،فلان مشکل برای مملکت پیش آمد ،سیل و زلزله آمد انگار نه انگار و نه تپش قلب میگیرد و نه استرس میگیرد .
تاثیر قساوت قلب بر تحول ظاهری
این خیلی بد است که کسی انقدر قساوت در قلبش ایجاد شود که هیچ تحول ظاهری هم پیدا نکند ،انوقت کسی که تحول ظاهری پیدا نکند معلوم است دیگر آنوقت آیات قرآن در آن اثر نمی کند و هیچ فایده ندارد .
لعن و مهر قساوت
لذا اینکه در این آیات داشتیم مثل سوره مبارکه مائده که فرمود :« «فَبِمَا نَقْضِهِمْ مِیثَاقَهُمْ لَعَنَّاهُمْ»۳۲ ما آنها را لعن کردیم یعنی از رحمت خداوند آنها را دور کردیم و«وَجَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قَاسِیَهً» ۳۳ دلهای آنها را ما قساوت حسابی دادیم یا مهر قساوت«خَتَمَ اللَّهُ عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ» ۳۴ این همان تعبیر است یا داریم که :«لِیَجْعَلَ مَا یُلْقِی الشَّیْطَانُ فِتْنَهً لِلَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْقَاسِیَهِ قُلُوبُهُمْ»۳۵
ببینید آنهایی که القائات شیطان را دنبال میکنند ،آنهایی که فقط در وسواس های شیطانی نظر دارند آنهایی که «فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ» ۳۶ آنهایی که دلشان مریض است «وَالْقَاسِیَهِ قُلُوبُهُمْ» دلهای آنها همدیگر خشونت دارد و هیچ پذیرشی و تحولی در قلب آنها وجود ندارد .
نتایج بحث پیرامون قساوت
در بررسی اولیه کلمه قساوت و کلمه قلب به این نتیجه رسیدیم که استعمالات کلمه قساوت در بحث سختی و خشونت و خشوع پیدا نکردن در برابر ذکر الله است و خود کلمه قلب معنایش دگرگونی و تحول دادن و متحول کردن است لذا وقتی این قلب تحولی در آن نشود و دیگر باعث دگرگونی حالات بشر نشود این قلب می شود قاسیه و استعمالاتی که پیرامون آن در قرآن و اصطلاحاتی قرآنی دارد عبارت است از اینکه قلب آن روح لطیفی که در قران از ان استفاده شده و بیان شده به همان قلب جسمانی یا همان نفس ناطقه در اهل منطق که تعبیر کرده اند در واقع قلب مرکز تحولات و دگرگونی وجودی بشر خواهد بود ان شاء الله به دنبال همین بحث که داریم که چه چیز هایی داریم که منشأ میشود کسی قساوت قلب بگیرد و آثار قساوتقلب را کاملا بررسی کنیم و در نهایت هم درمان قساوتقلب را چگونه دنبال کنیم برای جلسه بعد است .
