و خداى شما خداى یگانه است، جز او خدایى نیست، رحمتش بى اندازه و مهربانىاش همیشگى است. (۱۶۳) بى تردید در آفرینش آسمانها و زمین و رفت و آمد شب و روز و کشتى هایى که در دریاها [با جابجا کردن مسافر و کالا] به سود مردم روانند و بارانى که خدا از آسمان نازل کرده و به وسیله آن زمین را پس از مردگىاش زنده ساخته و در آن از هر نوع جنبندهاى پراکنده کرده و گرداندن بادها و ابرِ مسخّر میان آسمان و زمین، نشانههایى است [از توحید، ربوبیّت و قدرت خدا] براى گروهى که مى اندیشند. (۱۶۴)و برخى از مردم به جاى خدا معبودهایى انتخاب مىکنند که آنها را آن گونه که سزاوار است خدا را دوست داشت، دوست مىدارند؛ ولى آنان که ایمان آوردهاند، محبت و عشقشان به خدا بیشتر و قوىتر است. و اگر کسانى که [با انتخاب معبودهاى باطل] ستم روا داشتند، هنگامى که عذاب را ببینند، بىتردید بفهمند که همه قدرت ویژه خداست [و معبودهاى باطل، هیچ و پوچاند] و خدا سخت کیفر است. (۱۶۵)
تفسیر سوره مبارکه بقره – آیه ۱۶۵
مسأله ى محبت و محبوبان مردم و آشکار شدن حقایق در رستاخیز
و خداى شما خداى یگانه است، جز او خدایى نیست، رحمتش بى اندازه و مهربانىاش همیشگى است. (۱۶۳) بى تردید در آفرینش آسمانها و زمین و رفت و آمد شب و روز و کشتى هایى که در دریاها [با جابجا کردن مسافر و کالا] به سود مردم روانند و بارانى که خدا از آسمان نازل کرده و به وسیله آن زمین را پس از مردگىاش زنده ساخته و در آن از هر نوع جنبندهاى پراکنده کرده و گرداندن بادها و ابرِ مسخّر میان آسمان و زمین، نشانههایى است [از توحید، ربوبیّت و قدرت خدا] براى گروهى که مى اندیشند. (۱۶۴)و برخى از مردم به جاى خدا معبودهایى انتخاب مىکنند که آنها را آن گونه که سزاوار است خدا را دوست داشت، دوست مىدارند؛ ولى آنان که ایمان آوردهاند، محبت و عشقشان به خدا بیشتر و قوىتر است. و اگر کسانى که [با انتخاب معبودهاى باطل] ستم روا داشتند، هنگامى که عذاب را ببینند، بىتردید بفهمند که همه قدرت ویژه خداست [و معبودهاى باطل، هیچ و پوچاند] و خدا سخت کیفر است. (۱۶۵)
بحث ما قسمت دوم آیه ۱۶۵ در جمله «وَلَوْ یَرَى الَّذِینَ ظَلَمُوا» بود که البته این لو معنای امتناع می‌دهد یعنی قابل رویت نیست مضافا به اینکه جواب لو نیز محذوف است جمله «أَنَّ الْقُوَّهَ لِلَّهِ» در واقع مفعول کلمه «یَرَى» می‌باشد یعنی آنچه که کسانی که ظلم کردند می‌بینند «أَنَّ الْقُوَّهَ لِلَّهِ» این بحث «الَّذِینَ ظَلَمُوا» چه ارتباطی با مانحن دارد؟
بدترین گناه شرک به خدا
یکی از چیزهای مسلم این است که شرک بدترین گناه می‌باشد و از گناهان کبیره و صدر آن می‌نویسند کسی که برای خدا شریک قائل شود از بدترین گناهان بوده و بخشودنی نیست در سوره لقمان داریم «إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ» ۲ این در واقع مستند «الَّذِینَ ظَلَمُوا» در سوره لقمان می‌باشد.
چگونگی تفسیر ظلم
ظلم را از کجا تفسیر می‌کنند؟ از این قسمت که می‌فرمایند شرک «إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ» ظلم بسیار بزرگی می‌باشد ظلم را در آیات و جلسات قبل گفتیم بخشی از آن در حق معبود رخ می‌دهد ظلم به خود، به دیگران و به معبود از انواع ظلم به شمار می‌روند البته همه ظلم‌ها ظلم به معبود است.
کلیت معنی ظلم به معبود
کلیت ظلم به معبود یعنی بندگی خدا و عبادتش را نکنیم و فرامین او را اطاعت نکرده و برای او شریکی قائل شویم، احتمالا فرد نماز نمی‌خواند و روزه نمی‌گیرد اما همیشه به وحدانیت او شهادت داده اما چیزی بر آن اضافه نمی‌کند اما کسی که شریک قائل نمی‌شود در عین انکار خود لات و عزی را به عنوان خدای خود قبول می‌کند.
توصیف به ظلم در قرآن
لذا قسمت اول آیه که فرمود :«وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْدَادًا» ۳ این در واقع شریک قراردادن برای خدا بوده که معنای «ند» را قبلا توضیح دادیم ،در اینجا از کجا در این معلوم می‌شود که «وَلَوْ یَرَى الَّذِینَ ظَلَمُوا» توصیف «ظَلَمُو»ا بر آن «الذین» که «مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْدَادًا» مراد بودند و آنها را توصیف به ظلم کردند آیه «إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ» بود.
عطف مفعول به ماقبل خود
در این قسمت آیه گفتیم که «أَنَّ الْقُوَّهَ لِلَّهِ جَمِیعًا» مفعول به «یری» است یعنی مراد چیست؟ «أَنَّ الْقُوَّهَ لِلَّهِ جَمِیعًا»و «وَأَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعَذَابِ» این هم مفعول معطوف است در واقع عطف به مفعول بوده و معطوف و معطوف علیه یکسان است لذا واو عاطفه بوده و آن را به ماقبل خود عطف کرده است.
بررسی معنای شدید در قرآن
در قرآن کلمه شدید معمولا برای عذاب مورد وصف قرار می‌گرفت ولی در اینجا یا برای عقاب برای خود خداوند توصیف شده و می‌فرماید :«وَأَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعَذَابِ» شدید صفت مشبهه به معنای اسم فاعلی بوده که معنی بسیار سخت و با شدت عذاب کردن می‌دهد لذا توصیف خدا و صفت نعت خدا محسوب می‌شود.
تبعیت موجود در نعت
صفت در معنای ادبی نعت را می‌گوییم که یکی از توابع بوده و بیشترین تبعیت که چهار از ده بود را نعت همیشه تبعیت دارد برخی از توابع دیگر چهار از ده را ندارد دو از ده دارند شدید صفت خدا می‌باشد یعنی خدا بسیار سخت شکنجه می‌کند در آیات همیشه به دنبال همه این‌ها بحث غفوریت و رحمانیت خدا وجود دارد.
سیاق یکسان در رحمت و عذاب
در آیه شریفه داریم «اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ» ولی «وَأَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»۴ از طرفی گرز نشان می‌دهند و از طرف گل را معرفی می‌کنند ،همانطور که در قرآن «اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ وَأَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ» در دعای افتتاح نیز «اَنْتَ اَرْحَمُ الرّاحِمینَ فی مَوضِعَ الْعَفْوِالرَّحْمَهِ، وَ أَشَدُّ الْمُعَاقِبِینَ فِی مَوْضِعِ النَّکَالِ وَ النَّقِمَهِ» داریم.
تعلق سلطنت به خدا
همه این موارد سیاق یکسان دارند البته این واو معیت ندارد اما سیاق یکسان است «اَنْتَ اَرْحَمُ الرّاحِمینَ» اسم تفضیل و «أَشَدُّ الْمُعَاقِبِینَ» هر دو با هم به کار می‌روند مانند «الرَّحْمَٰنِ الرَّحِیمِ، مَالِکِ یَوْمِ الدِّینِ»۵ یعنی ملکیت و پادشاهی و سلطنت مطلقا به خدا تعلق دارد اما قبل از آن «الرَّحْمَٰنِ الرَّحِیمِ» می‌گوید.
کمک طلبیدن از خداوند
ما برای اینکه بتوانیم از همه چیز به نتیجه برسیم می‌گوییم «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» ۶ ما فقط تو را می‌پرستیم و فقط از تو کمک می‌طلبیم! راه اینکه بندگی او را انجام دهیم طلب می‌کنیم «اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ» ۷ یعنی همه کارها در دستان تو قرار دارد و خود تو دست ما را تا «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» بگیر وگرنه ما مرتکب دروغ شده‌ایم!
مردود بودن استعانت از خدا
اگر ما بگوییم که این «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» را تصدیقا به کار می‌بریم فورا آن بر ما مردود خواهد بود چون واقعا «إِیَّاکَ نَعْبُدُ» نداریم و خدا را نمی‌پرستیم خود خدا ما را به گونه‌ای هدایت کند که فقط او را بپرستیم و بندگی او را به جا آوریم و از او طلب کنیم و سوال داشته باشیم و استعانت از او باشد درواقع اگر غیر از این باشد منافق خواهیم بود چون می‌گوییم «إِیَّاکَ نَعْبُدُوَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ».
تاکید بر رحمانیت خدا
فرمود:«اَنْتَ اَرْحَمُ الرّاحِمینَ فی مَوضِعَ الْعَفْوِالرَّحْمَهِ، وَ أَشَدُّ الْمُعَاقِبِینَ فِی مَوْضِعِ النَّکَالِ وَ النَّقِمَهِ» ۸ اگر عقاب و عذاب رخ داد خدا شدیدترین و سخت‌ترین خدا است اما این خدا ارحم الراحمین بوده و برای تاکید انت اظهار کرده و محکم بیان می‌نماید.
صفت شدید برای عذاب
در برخی موارد شدید صفت عذاب واقع شده مانند «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیَاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَاللَّهُ عَزِیزٌ ذُو انْتِقَامٍ» ۹ اینجا کلمه عذاب توصیف به شدید شده پس شدید هم برای الله و هم برای عذاب و عقاب به کار می‌رود.
توصیف جهنم از دیدگاه امیرالمومنین
مرحوم مجلسی در حق الیقین روایتی از امیرالمومنین آورده که فرمودند برای اهل جهنم نقبه‌هایی در آتش زدند که پای آنها را به زنجیر بستند و غل در گردن آنها انداختند و بر بدن‌‌های آنها پیراهن بلند آتشین پوشاندند، از مس گداخته و لباس‌های بلند و گشاد از آتش بر آنها پوشانیده و درهای جهنم برای آنها بسته می‌باشد.
عذاب جاودانه در جهنم
در آیه داشتیم که عذاب آنها کاهش نمی‌یابد تصور نکنید فردی که در این آتش قرار می‌گیرد بعد از سوختن به اتمام می‌رسد بلکه به‌صورت جاودان عذاب می‌کشد و درها برای آنها باز نمی‌شود تا نسیم و سرمایی آمده و گرما را خنثی کند عمر نیز تمام نمی‌شود که سوختن به اتمام برسد!
روزنه‌ای برای ارسال رحمت
آنها فریاد می‌زنند که عمر ما را تمام کن اما خداوند به آنها می‌گوید که شما در اینجا جاودان هستید بمانید و عذاب بکشید البته خدا جایی که روزنه‌ای برای ترحم داشته باشد، می‌بخشد و رحمانیت دارد ولی جایی که برای او شریک قرار بدهی چون این گناه از سایر گناهان بالاتر و کبیره‌تر است، راهی برای ترحم خدا باقی نمی‌ماند چون قابلیت و صلاحیتی بر رحمت خدا ندارد.
مصداق رحمانیت خدا نسبت به بندگان
گرچه ما تصور می‌کنیم خدا نسبت به همه ارحم الراحمین بوده و مصداق رحمانیت به این صورت می‌باشد که کسی که از نظر اعتقادی و عملی در بدترین رتبه قرار دارد، توسط خدا نجات پیدا می‌کند لذا راه روزنه‌ای برای آمرزش و غفران و رحمت او باز شود همه را مورد رحمت قرار می‌دهد منتهی مسلما در این دنیا باید به خود بیاییم.
تعیین موضع در دنیا
در اینجا باید موضع بندگی را به خدا نشان دهیم در قیامت موضع بی معنا بوده و التماس فایده‌ای نخواهد داشت ما در این دنیا آگاه هستیم اما متوجه نمی‌شویم چه زمانی آگاه می‌شویم؟ زمانی که همه می‌میرند در گذشته نیز می‌دانستند اما توجه نمی‌کردند.
تکمیل آگاهی ما هنگام مرگ
آگاهی ما در زمان ملاقات با ملک الموت تکمیل می‌شود اما بعد از التماس کردن بی فایده خواهد بود ، خداوند برخی از افراد را بدون حساب دوست می‌دارد و قصد دارد به آنها هشدار بدهد تا در این دنیا به نسیان، فراموشی، بی‌توجهی و غفلت از دنیا نروند که آن از باب رحمت خدا خواهد بود برخی از افراد نیز تا اندازه‌ای با حرام همنشین بودند که هیچ قابلیتی ندارند.
اثرات مال حرام
حضرت زینب (س) از امام حسین (ع) می‌پرسد شما حجت خدا هستید پس چگونه موعظه شما در آنها اثر نمی‌کند؟ فرمود که بطون آنها یعنی درون آنها از حرام پر شده حرام در آنها چنان است که روزنه‌ای برای بازگشت نشان نمی‌دهد اگر کوچک‌ترین راه و محفظه‌ای برای رحمت الهی باشد رحمت در آنها دمیده می‌شود حیث اینکه آنها قابلیت ندارند.
ارتباط ولایت علی با پذیرش عبادت
اگر قابلیت نداشته باشند فایده و تاثیری نخواهد داشت به قول آن روحانی وهابی گفت من فکر کردم که همه عبادت‌ها بر ولایت علی بن ابیطالب(صلوات الله علیه) متوقف هستند من هر چه در خودم فرو رفتم دیدم ذره‌ای از حب و ولایت علی در من نیست!
شرط تقرب به خدا
مسلما اینکه خداوند در هر جا به ما توجه دارد ما باید بدانیم که اگر خطا بکنیم خدا خواهد دید یعنی اگر کسی قصد دارد مقرب شود باید بسیار توجه داشته باشد در جامعه خصوصا اکنون که مردم فشار تحمل می‌کنند، بر ما روحانیون فشار بیشتری خواهد آمد. راه بسیار عالی و خطیری می‌باشد یعنی درجه بسیار بالا است اما راحت نیست.
