بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

وَ إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحیمُ (۱۶۳) إِنَّ فی‏ خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ الْفُلْکِ الَّتی‏ تَجْری فِی الْبَحْرِ بِما یَنْفَعُ النَّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فیها مِنْ کُلِّ دابَّهٍ وَ تَصْریفِ الرِّیاحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (۱۶۴) وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ وَ الَّذینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ وَ لَوْ یَرَى الَّذینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّهَ لِلَّهِ جَمیعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعَذابِ (۱۶۵)

و خداى شما خداى یگانه است، جز او خدایى نیست، رحمتش بى ‏اندازه و مهربانى‏اش همیشگى است. (۱۶۳) بى ‏تردید در آفرینش آسمان‏ها و زمین و رفت و آمد شب و روز و کشتى‏ هایى که در دریاها [با جابجا کردن مسافر و کالا] به سود مردم روانند و بارانى که خدا از آسمان نازل کرده و به وسیله آن زمین را پس از مردگى‏اش زنده ساخته و در آن از هر نوع جنبنده‏اى پراکنده کرده و گرداندن بادها و ابرِ مسخّر میان آسمان و زمین، نشانه‏هایى است [از توحید، ربوبیّت و قدرت خدا] براى گروهى که مى ‏اندیشند. (۱۶۴)و برخى از مردم به جاى خدا معبودهایى انتخاب مى‏کنند که آنها را آن گونه که سزاوار است خدا را دوست داشت، دوست مى‏دارند؛ ولى آنان که ایمان آورده‏اند، محبت و عشقشان به خدا بیشتر و قوى‏تر است. و اگر کسانى که [با انتخاب معبودهاى باطل‏] ستم روا داشتند، هنگامى که عذاب را ببینند، بى‏تردید بفهمند که همه قدرت ویژه خداست [و معبودهاى باطل، هیچ و پوچ‏اند] و خدا سخت کیفر است. (۱۶۵)

تفسیر سوره مبارکه بقره – آیه  ۱۶۵

 مسأله‏ ى محبت و محبوبان مردم و آشکار شدن حقایق در رستاخیز

حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ یدالله رضوانی

«أَعُوذُ بِاللَّهِ السَّمِیعِ الْعَلِیمِ مِنَ الشَّیْطَانِ اللَّعینِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم‏ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ وَ صَلَّی اللهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرینَ وَ اللَّعنَهُ الدَّائِمَهُ عَلَی أعْدائِهِمْ مِنَ الآنِ إلِی قِیامِ یَومِ الدِّینِ».

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

وَ إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحیمُ (۱۶۳) إِنَّ فی‏ خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ الْفُلْکِ الَّتی‏ تَجْری فِی الْبَحْرِ بِما یَنْفَعُ النَّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فیها مِنْ کُلِّ دابَّهٍ وَ تَصْریفِ الرِّیاحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (۱۶۴) وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ وَ الَّذینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ وَ لَوْ یَرَى الَّذینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّهَ لِلَّهِ جَمیعاً وَ أَنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعَذابِ (۱۶۵)

و خداى شما خداى یگانه است، جز او خدایى نیست، رحمتش بى ‏اندازه و مهربانى‏اش همیشگى است. (۱۶۳) بى ‏تردید در آفرینش آسمان‏ها و زمین و رفت و آمد شب و روز و کشتى‏ هایى که در دریاها [با جابجا کردن مسافر و کالا] به سود مردم روانند و بارانى که خدا از آسمان نازل کرده و به وسیله آن زمین را پس از مردگى‏اش زنده ساخته و در آن از هر نوع جنبنده‏اى پراکنده کرده و گرداندن بادها و ابرِ مسخّر میان آسمان و زمین، نشانه‏هایى است [از توحید، ربوبیّت و قدرت خدا] براى گروهى که مى ‏اندیشند. (۱۶۴)و برخى از مردم به جاى خدا معبودهایى انتخاب مى‏کنند که آنها را آن گونه که سزاوار است خدا را دوست داشت، دوست مى‏دارند؛ ولى آنان که ایمان آورده‏اند، محبت و عشقشان به خدا بیشتر و قوى‏تر است. و اگر کسانى که [با انتخاب معبودهاى باطل‏] ستم روا داشتند، هنگامى که عذاب را ببینند، بى‏تردید بفهمند که همه قدرت ویژه خداست [و معبودهاى باطل، هیچ و پوچ‏اند] و خدا سخت کیفر است. (۱۶۵)

 

وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْدَادًا یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ ۖ وَالَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ ۗ وَلَوْ یَرَى الَّذِینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذَابَ أَنَّ الْقُوَّهَ لِلَّهِ جَمِیعًا وَأَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعَذَابِ ۱

 

انواع بت پرستی در کلام خداوند

برخی از مردم طبق این آیه که خداوند از مِن تبعضیه استفاده کرده بت می‌پرستیدند منتهی بت پرستان حسب واقع دو دسته بودند برخی از آن‌ها مثل این آیه در عرض خدا کسی یا چیزی را پرستش می‌کنند برخی می‌گویند ما به واسطه این بت به خدا تقرب می‌جوییم «مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَىٰ» ۲

تقرب به خدا بواسطه بت‌ها

ما این‌ها را به واسطه اینکه خدا هستند پرستش نمی‌کنیم بلکه بخاطر تقرب به خدا آن‌ها را پرستش می‌نماییم و به عنوان واسطه قرار می‌دهیم در بحث توسل و شفاعت خود ما نیز مطرح می‌کنیم منتهی افرادی که به عنوان واسطه و شفیع قرار می‌دهیم صالحیت و قابلیتی دارند و منصوب من الله هستند.

تفاوت بین شفاعت و حب بت

ممکن است برخی بگویند ما با کسانی که بت می‌پرستیدند طبق آیه «مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَىٰ» چه تفاوتی داریم؟ تفاوت بسیاری بین این دو مورد وجود دارد چرا که آن‌ها صلاحیت ندارند این افراد منسوب من الله بوده و این‌ها مخلوق هستند.

پرستش بت به عنوان خدا

در این آیه خداوند متعال می‌فرماید که افراد در عرض خدا کس دیگری را دوست دارند و می‌گویند خدا این بت می‌باشد «وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْدَادًا» ۳ یعنی کسانی را یا بتی را به عنوان خدا و مثل او قرار می‌دهند لکن به این علت از کلمه «ند» استفاده می‌کند چون خدا منزه و پاک از همه چیزهایی است که به تصور ما خطور می‌کنند.

شریک قراردادن برای خدا

واژه «ند» به معنای صحیح آن مثل و مانند را بیان می‌کند «وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْدَادًا» یعنی بت را مانند خدا در نظر می‌گیرند برخی از مردم علاقه به بت را اینگونه مطرح می‌کنند «یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ»حب دارند یعنی از تمام وجود نسبت به آن‌ها اظهار علاقه می‌کنند و دوست دارند.

بی‌صلاحیت بودن بت برای علاقه‌مندی

این علاقه مانند افراد مومنی می‌باشد که خدا را دوست دارند اما در ادامه آیه می‌فرماید :«وَالَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ» کسانی که ایمان آوردند و مومن هستند در علاقه خود به خدا سرسخت‌تر خواهند بود و شدت بیشتری دارند همانگونه که مومنین خدا را دوست دارند، آن‌ها بت‌ها را دوست دارند گرچه بت‌ها صلاحیت علاقه‌مندی را ندارند.

طرفینی بودن حب و علاقه‌مندی

برای بت‌ها معنا ندارد که بگوییم کسانی آن‌ها را دوست بدارند و حبی میان محب و محبوب تصور گردد جز محالات خواهد بود چرا که وقتی که با کلمه حب یک دوستی ایجاد می‌شود قطعا آن طرفینی است اما یک سنگ و چوب تراشیده و مصنوع خود بشر چگونه می‌تواند قابل دوست داشته شدن و پرستیدن باشد؟

عدم  حب در وجود بت ها

در وجود یک بت منشا حبی وجود ندارد لذا اینجا می‌فرماید :«وَالَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ» که این یک جمله معترضه و تاکیدی بر اینکه افراد مومن در حب خود نسبت به خدا شدت دارند، می‌باشد بعد آن‌ها را به ظالم تفسیر می‌کنند یعنی کسی که اینگونه به غیر خدا علاقه داشته باشد «الَّذِینَ ظَلَمُوا» یعنی به حق خالق ظلم کرده‌اند.

اولین مرتبه ظلم به معبود

اولین مرتبه و نوع ظلم به معبود این می‌باشد که ما چیزی که مناسبتی ندارد را شریک خدا قرار دهیم نکته قبل توجهی است مسلما آنچه که در عبودیت و بندگی صلاحیت به شمار می‌رود فقط مختص ذات احدیت می‌باشد هیچ شی و موجودی در این عالم حتی انبیا اولوالعزم صلاحیت تعبد و بندگی ما را ندارند.

علت علاقه ما به اولیا

اینکه ما اولیا، انبیا و ائمه را دوست داریم به جهت من الله بودن آن‌ها خواهد بود؛ آن‌ها اولیاءالله بوده و مختص به خداوند هستند چون آن‌ها مناسب به ذات احدیت هستند مورد تکریم ما قرار می‌گیرند اگر ما بحث تقرب و توسل را برای آن‌ها مطرح می‌کنیم چون آن‌ها مقرب الی الله هستند و به واسطه تقربی که دارند توسل می‌کنیم و از آن‌ها شفاعت طلب می‌کنیم تا بتوانیم صلاحیت بندگی را در خود ایجاد کنیم.

سجده حرام به امامان

اگر شما به زیارت امام هشتم بروید و به قصد خود شخص امام سجده کنید این حرام است! اما به قصد این ولی خدا بوده و سجده شکر خدا را می‌کنید که زیارت ولی خدا را کردید این نکته مهمی می‌باشد که باید رعایت گردد لکن مسلما این آیه درباره کسانی است که به وجود حق و به خدایان دیگری به زعم خود آن‌ها او را مثل قرار می‌دهند.

کوردلی موحدین در پرستش

متاسفانه برخی از موحدین نیز به این کوردلی افتاده‌اند مانند نصاری که حضرت عیسی و روح القدس را شریک خدا قرار می‌دهند پس اینگونه نیست که آیه فقط شامل منکرین خدا گردد برخی مانند نصاری منکر خدا نیستند.

ادعای بت پرستان در پرستش بت‌ها

آنچه که بت پرستان ادعا دارند این می‌باشد که آن‌ها دو دسته هستند: یک دسته از آن‌ها مصداق آیه «مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَىٰ» ۴ و دسته دیگر می‌گویند که این بت خدای ما است و «یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ» ۵ می‌فرماید آن‌ها بت‌ها را مانند خدا دوست می‌دارند ،کسانی که اینگونه هستند محبتی که ابراز می‌کنند محبت نیست و ناقص خواهد بود چون گفتیم حب طرفینی بوده و بت‌ها چنین قابلیتی ندارند.

علاقه سرسخت مومنان به خدا

فرد مومن به خدا که ذات مقدس حق تعالی  از همه عیوب و نواقص منزه و پاک می‌باشد ، واجب الوجود و مستطمع تمام صفات جمالیه و کمالیه است که خود کلمه الله بر آن دلالت دارد درواقع محبت او نسبت به مومنین شدید می‌شود و مومنین علاقه بیشتری دارند و «وَالَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ» هستند ، کسانی که مومن باشند «أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ» سخت‌ترین محبت را نسبت به خدای تبارک و تعالی دارند.

حذف جواب لو  امتناعیه

 کلمه لو در عبارت«وَلَوْ یَرَى الَّذِینَ ظَلَمُوا» در واقع در این آیه جواب لو حذف شده سپس می‌فرماید :«إِذْ یَرَوْنَ الْعَذَابَ أَنَّ الْقُوَّهَ لِلَّهِ» پس از «لله» باید «یَری» بیاید در اینجا کلمه لو آورده چون بر امتناع دلالت دارد «یَرَى الَّذِینَ ظَلَمُوا» چه کسانی ببینند؟ کسانی که ظلم کردند نمی‌توانند ببینند چون دیدن آن‌ها محال می‌شود.

لوی امتناعیه برای شرط محال

در آیه «لَوْ کَانَ فِیهِمَا آلِهَهٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا» ۶ حرف لو امتناعیه بوده و یک بخشی از ادات شرط بر آن مواردی می‌آید که شرط محال باشد چرا که مشروط محال خواهد بود مسلما در این آیه می‌گوید برخی افراد بت یا ما دون الله می‌پرستند که «یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ» آن‌ها بت‌ها و معبودهای دروغین را مانند خدا دوست دارند.

حب میان انسان و بت

سپس یک مثال مطرح می‌کند که «وَالَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ» و آن‌ها را جدا کرد چون حب مومنین خاص می‌باشد چون حب بین انسان و مصنوع خودش که همان بت باشد، متصور نیست و محقق نمی‌شود چرا؟ چون چنین قابلیتی ندارد، حب طرفینی است و هر محبی محبوب خواهد بود.

منافات علاقه مومنین و بت‌پرستان

چگونه یک سنگ یا چوب تراشیده می‌تواند مرا دوست بدارد تا من به عنوان محبوب او را دوست دارم؟ «یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ» از باب اینکه ما متوجه شویم لذا این را بیان کرده و آگاهی داده که «وَالَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ» و این دو با هم منافات دارند.

مطلق عذاب خدا در قیامت

در ادامه آیه می‌فرماید :«إِذْ یَرَوْنَ الْعَذَابَ أَنَّ الْقُوَّهَ لِلَّهِ جَمِیعًا وَأَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعَذَابِ» زمانی که عذاب الهی را درک می‌کنند و می‌بینند مطلق عذاب خدا در دنیا وجود دارد یا در آخرت؟ تصور ما از عذاب الهی اکثرا منطبق بر قیامت می‌باشد ولی به اطلاقی که این آیه دارد، نوعی از عذاب در این دنیا وجود دارد که انسان متوجه معنای آن نمی‌شود.

لذت بخش نبودن عبادت: عذاب انسان

در روایات داریم که یکی از عذاب‌های انسان این است که نتواند آن عبادت را لذت ببرد ، به‌گونه‌ای که لذت بخش نباشد لذا برای انسان عذاب‌هایی متحقق می‌شود که او را نابود می‌کند در بحث «أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ» ۷ مربوط به قیامت می‌شود که رحمانیت خدا برای کسانی که مشرک بودند، کارساز نخواهد بود لذا «اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ» ۸

بی اندازه بودن مهربانی خدا

باز توجه کنید که چه اندازه خدا مهربانی دارد که می‌فرماید :«وَ أَنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ» ۹ یعنی شما اندکی به سمت خدا بیایید خدا همچنان به شما علاقه‌مند خواهد بود اگر مثال جزئی بزنیم خدا مانند پدری است که چندین اولاد دارد و این فرزندان هر اندازه ناخلف باشند، همچنان اولاد بوده و پدر به آن‌ها علاقه‌مند می‌باشد.

علاقه خدا به بندگانش

خداوند در مراتب عالی و متعالی بندگان خود را دوست می‌دارد و هر اندازه این بندگان، مشکل تراش باشند و نتوانند بندگی کنند اما در نهایت «وَ أَنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ» اما معنای واقعی غفور یعنی گناهان او را می‌بخشد و سیئات را به حسنات تبدیل می‌کند و رحیم نیز معنایی دارد که به ما تذکر بدهد که قابلیت ایجاد کنیم که رحمت شامل ما شود.

رحمت و شدیدالعقاب بودن خدا

رحمت در دنیا به دنبال ما خواهد بود و شدید العقاب بودن به قیامت مربوط می‌شود دنیا یک عقوبت و آثار اعمالی داریم که بر ما مترتب می‌شوند اما رحمانیت خدا همچنان وجود دارد اگر یک گوشه نظر به خدا بکنیم و «فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ» ۱۰ رحمت شامل حال ما می‌شود.

راه توبه برای یزید

گفته می‌شود که یزید بن معاویه بعد از ملاقات با امام سجاد (ع) و حضرت زینب (س) و رخداد آن روایت‌ها از کار خود پشیمان شد و گفت که زیاده‌روی عمرسعد باعث این رویداد شده و از امام راه توبه را درخواست کرد که امام به او فرمود نماز شب بخوان اما حضرت زینب (س) به ایشان اعتراض کرد.

انسان در ورطه شیطان

امام فرمود که ما رحمه للعالمین هستیم «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَهً لِلْعالَمِینَ» ۱۱ ولی نمی‌تواند بخواند چون توفیق و قابلیت ندارد اما اگر می‌توانست توبه کند بهتر بود. کار برخی از ما بندگان به جایی می‌رسد که شیطان از کارهای ما برائت می‌جوید! اگر انسان در ورطه شیطان قرار بگیرد از او نیز سبقت خواهد گرفت.

سیاق مشترک دو آیه

«اعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ وَأَنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ» ۱۲ البته آن آیه هم سیاق این آیه می‌باشد کلمه العذاب را گفتیم که در این دنیا نیز مصداق دارد منتهی کلمه شریک در اینجا آورده و به تناسب کلمه شریک و آیه شریفه ۹۸ از سوره مائده، که آن را شدیدالعقاب گفته، منظور عذاب قیامت است چون شدت عذاب خدا در آن روز رخ می‌دهد.

بخشش بندگان به واسطه رحمت الهی

بر هر چه تفکر کرده‌اند با این آیه‌ای که «وَأَنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ» دارد من تصور می‌کنم در روز قیامت بندگان بسیار پلید را در جهنم نگاه می‌دارد یعنی با غفوریت و رحیم بودنی که در خدا وجود دارد و رحمتی که بر همه موجودات شامل می‌شود و اینکه ارحم الراحمین می‌باشد، مسلما بندگان خود را می‌بخشد.

منابع

۱_سوره بقره آیه ۱۶۵

۲_سوره زمر آیه ۳

۳_سوره زمر آیه ۳

۴_سوره بقره آیه ۱۶۵

۵_سوره بقره آیه ۱۶۵

۶_سوره انبیا آیه ۲۲

۷_سوره مائده آیه ۹۸

۸_سوره مائده آیه ۹۸

۹_سوره مائده آیه ۹۸

۱۰_سوره بقره آیه ۱۵۲

۱۱_سوره انبیا آیه ۱۰۷

۱۲_سوره مائده آیه ۹۸