بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

 الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ فَمَنِ اعْتَدى‏ عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى‏ عَلَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقینَ (۱۹۴)وَ أَنْفِقُوا فی‏ سَبیلِ اللَّهِ وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَهِ وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ (۱۹۵) وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَهَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّى یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَریضاً أَوْ بِهِ أَذىً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَهٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَهٍ أَوْ نُسُکٍ فَإِذا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَهِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَهِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَهٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَهٌ کامِلَهٌ ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقابِ (۱۹۶)

 ماهِ حرام، در برابر ماهِ حرام! (اگر دشمنان، احترام آن را شکستند، و در آن با شما جنگیدند، شما نیز حق دارید مقابله به مثل کنید.) و تمام حرامها، (قابلِ) قصاص است. و (به طور کلّى) هر کس به شما تجاوز کرد، همانند آن بر او تعدّى کنید! و از خدا بپرهیزید (و زیاده روى ننمایید)! و بدانید خدا با پرهیزکاران است! (۱۹۴)  و در راهِ خدا، انفاق کنید! و (با ترک انفاق،) خود را به دست خود، به هلاکت نیفکنید! و نیکى کنید! که خداوند، نیکوکاران را دوست مى‏دارد. (۱۹۵) و حج و عمره را براى خدا به اتمام برسانید! و اگر محصور شدید، (و مانعى مانند ترس از دشمن یا بیمارى، اجازه نداد که پس از احرام‏بستن، وارد مکه شوید،) آنچه از قربانى فراهم شود (ذبح کنید، و از احرام خارج شوید)! و سرهاى خود را نتراشید، تا قربانى به محلش برسد (و در قربانگاه ذبح شود)! و اگر کسى از شما بیمار بود، و یا ناراحتى در سر داشت، (و ناچار بود سر خود را بتراشد،) باید فدیه و کفّاره‏اى از قبیل روزه یا صدقه یا گوسفندى بدهد! و هنگامى که (از بیمارى و دشمن) در امان بودید، هر کس با ختم عمره، حج را آغاز کند، آنچه از قربانى براى او میسّر است (ذبح کند)! و هر که نیافت، سه روز در ایام حج، و هفت روز هنگامى که باز مى‏گردید، روزه بدارد! این، ده روز کامل است. (البته) این براى کسى است که خانواده او، نزد مسجد الحرام نباشد [اهل مکّه و اطرافِ آن نباشد]. و از خدا بپرهیزید! و بدانید که او، سخت‏کیفر است! (۱۹۶)

تفسیر سوره مبارکه بقره – آیه  ۱۹۶

آیه ۱۹۶ . اشاره‏ به برخى از قوانین و جزئیات حج و عمره ۴

حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ یدالله رضوانی

«أَعُوذُ بِاللَّهِ السَّمِیعِ الْعَلِیمِ مِنَ الشَّیْطَانِ اللَّعینِ الرَّجِیمِ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم‏ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ وَ صَلَّی اللهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرینَ وَ اللَّعنَهُ الدَّائِمَهُ عَلَی أعْدائِهِمْ مِنَ الآنِ إلِی قِیامِ یَومِ الدِّینِ».

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ‏

 الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ فَمَنِ اعْتَدى‏ عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى‏ عَلَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقینَ (۱۹۴)وَ أَنْفِقُوا فی‏ سَبیلِ اللَّهِ وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَهِ وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ (۱۹۵) وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَهَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّى یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَریضاً أَوْ بِهِ أَذىً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَهٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَهٍ أَوْ نُسُکٍ فَإِذا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَهِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَهِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَهٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَهٌ کامِلَهٌ ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقابِ (۱۹۶)

 ماهِ حرام، در برابر ماهِ حرام! (اگر دشمنان، احترام آن را شکستند، و در آن با شما جنگیدند، شما نیز حق دارید مقابله به مثل کنید.) و تمام حرامها، (قابلِ) قصاص است. و (به طور کلّى) هر کس به شما تجاوز کرد، همانند آن بر او تعدّى کنید! و از خدا بپرهیزید (و زیاده روى ننمایید)! و بدانید خدا با پرهیزکاران است! (۱۹۴)  و در راهِ خدا، انفاق کنید! و (با ترک انفاق،) خود را به دست خود، به هلاکت نیفکنید! و نیکى کنید! که خداوند، نیکوکاران را دوست مى‏دارد. (۱۹۵) و حج و عمره را براى خدا به اتمام برسانید! و اگر محصور شدید، (و مانعى مانند ترس از دشمن یا بیمارى، اجازه نداد که پس از احرام‏بستن، وارد مکه شوید،) آنچه از قربانى فراهم شود (ذبح کنید، و از احرام خارج شوید)! و سرهاى خود را نتراشید، تا قربانى به محلش برسد (و در قربانگاه ذبح شود)! و اگر کسى از شما بیمار بود، و یا ناراحتى در سر داشت، (و ناچار بود سر خود را بتراشد،) باید فدیه و کفّاره‏اى از قبیل روزه یا صدقه یا گوسفندى بدهد! و هنگامى که (از بیمارى و دشمن) در امان بودید، هر کس با ختم عمره، حج را آغاز کند، آنچه از قربانى براى او میسّر است (ذبح کند)! و هر که نیافت، سه روز در ایام حج، و هفت روز هنگامى که باز مى‏گردید، روزه بدارد! این، ده روز کامل است. (البته) این براى کسى است که خانواده او، نزد مسجد الحرام نباشد [اهل مکّه و اطرافِ آن نباشد]. و از خدا بپرهیزید! و بدانید که او، سخت‏کیفر است! (۱۹۶)

«وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَهَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّى یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ بِهِ أَذىً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَهٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَهٍ أَوْ نُسُکٍ» ۱

شروط وجوب حج

عرض کردیم که هدی از واجبات مشروط به استطاعت است سوال می شود که ایا استطاعت را ما باید دنبال بکنیم که مستطیع شویم؟ استطاعت از لحاظ بدنی اگر دارد بهتر بوده و اگر ندارد و موقتی می باشد حتما به دنبال درمان آن نیز خواهد بود اما اگر که یک بیماری دارد که لاعلاج است که آن را نیز دنبال می کند اما کاری به حج ندارد ولی از نظر بدنی استطاعت ندارد.

تحسین در تحصیل مال

اما استطاعت مالی از ان جهت که مورد بحث قرار می گیرد و محل کلام و نظر می باشد که ایا ما باید با دنبال بدست اوردن و تحصیل مال باشیم یا خیر؟ از لحاظ اینکه ما دنبال این باشیم که تکلیف ایجاد شود ما تکلیفی نداریم مانند اینکه به دنبال ظهر باشیم تا وقت نماز برسد این موضوع در دست ما نیست.

فعل اختیار برای حج

اما در اینجا فعل اختیاری نیز وجود دارد در بحث تحصیل استطاعت مالی آیا واجب شرعی می باشد؟ خیر واجب شرعی نیست گرچه شرط است و به نحوی اگر تصور شود برای وجوب ما مقدمه ایجاد می گردد ولی از لحاظ شرعی هیچ وجوب و الزامی بر اینکه ما تحصیل مال و استطاعت بکنیم، نداریم.

علاقه مسلمانان به حج

انچه که دوست داریم و مورد پسند ما مسلمانان قرار دارد آن است که بتوانند به سفر حج مشرف بشوند حالا چه تمتع چه عمره مفرده این را خودشان علاقه دارند لذا اگر کسی دنبال استطاعت و تحصیل مال افتاد تحسین شده و مذمت نمی شود نمی گوییم وجوب دارد که استطاعت و مال را تحصیل کنید اگر کسی تحصیل کند مذمت نمی شود بلکه تحسین نیز خواهد شد.

حکم تجمیع مال با خساست

اگر کسی با نخوردن یا خناست پول جمع کند پولی که باید در زندگی خرج نکند و بدبختی ایجاد کند و مال پیدا شد اگر اینگونه استطاعت حاصل شد باز وجوب حاصل می شود؟ بله فکر نکید اگر کسی خسیس بود و خناست داشت و پول ها را جمع کرد و دید که استطاعت مالی او به گونه ای است که می تواند به مکه برود و برگردد و زندگی او پابرجا بوده و لنگ نشود لذا استطاعت کاملی دارد.

حکم تحصیل استطاعت

مسلما تحصیل استطاعت از نظر شرعی گرچه وجوب ندارد و حتی امر استحبابی نیز بر آن نیست اما اگر کسی این کار را انجام داد تحسین و حسن عرفی در پی دارد.

منابع

۱_سوره بقره آیه ۱۹۶

فصل اول: فرمان اتمام؛ کمال در عبادت

این آیه شریفه با فرمانی قاطع و جامع آغاز می‌شود که تمامی زوایای یک عبادت بزرگ را در بر می‌گیرد. «أَتِمُّوا» تنها به معنای انجام دادن نیست، بلکه به معنای به سرانجام رساندن و کامل کردن است.

نیّت خالصانه؛ شرط صحت عبادت

جمله «لِلَّهِ» که بلافاصله پس از فرمان اتمام می‌آید، اساس و بنیان تمامی اعمال حج و عمره را مشخص می‌کند. این عبارت کوتاه، یادآور می‌کند که تنها انگیزه قابل قبول در این سفر معنوی، تقرّب به پیشگاه الهی است، نه انگیزه‌های مادی، اجتماعی یا سیاحتی.

حج و عمره؛ دو عبادت توأمان

ذکر همزمان حج و عمره در کنار یکدیگر، نشان از پیوند ناگسستنی این دو فریضه دارد. این دو، همچون اذان و اقامه، دو عمل مستقل اما مکمّل یکدیگر هستند که با هم معنا و کمال می‌یابند.

فصل دوم: احصار؛ هنگامی که راه بسته می‌شود

تشریع احکام الهی، همیشه با درنظرگیری شرایط و موانع پیش‌روی بندگان همراه است. احصار یا محصور شدن، یکی از این شرایط غیرمنتظره است.

مفهوم احصار در راه خدا

«إحصار» تنها به معنای گیر افتادن در محاصره دشمن نیست، بلکه هر مانع مشروعی—از جمله بیماری، ترس جانی یا موانع امنیتی—که انجام مناسک را غیرممکن کند، مصداق احصار است. این نشان‌دهنده نرمش و واقع‌بینی شریعت اسلام است.

راه حل الهی برای رهایی از احصار

در چنین شرایطی، حکم الهی تخفیف است، نه تعطیلی. فرد محصور می‌بایست «مَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ»؛ یعنی هر مقدار از قربانی که برایش میسّر است را ذبح کند تا از احرام خارج شود. این عمل، نمادی از اجرای فرمان تا حد امکان است.

فصل سوم: هدی؛ نماد بندگی و اخلاص

قربانی یا «هدی»، قلب تپنده بسیاری از احکام حج است و نقش محوری در خروج از احرام و تکمیل مناسک ایفا می‌کند.

انتظار برای رسیدن هدی به محلش

حکم «لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّى یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ» تأکیدی بر نظم و ترتیب در اجرای مناسک است. تراشیدن موی سر—که نشانه خروج از حالت احرام است—نباید قبل از ذبح قربانی انجام شود. این انتظار، نماد صبر و дисциплиن بنده در برابر فرمان خداوند است.

قربانی؛ نشانه تسلیم محض

ذبح قربانی، تجلی‌گاه مفهوم تسلیم در برابر اراده الهی است. این عمل، یادآور داستان حضرت ابراهیم(ع) و اسماعیل(ع) است و نشان می‌دهد که مؤمن واقعی، حتی عزیزترین دارایی خود را در راه رضای خدا فدا می‌کند.

فصل چهارم: فدیه؛ جبران برای موارد اضطراری

تشریع فدیه یا کفّاره، نشانه دیگری از لطف و رحمت بی‌پایان پروردگار است که برای موارد اضطرار و عذر شرعی در نظر گرفته شده است.

شرایط وجوب فدیه

اگر شخصی به دلیل بیماری یا وجود آزار و اذیت در سر (مانند شپش یا زخم) ناچار شود پیش از موعد مقرر، موی سر خود را بتراشد، مشمول این حکم می‌شود. اینجا نیز قانونِ «الضروریات تبیح المحذورات» حاکم است.

انواع کفّاره؛ تنوع در عبادت

فدیه می‌تواند به سه شکل انجام پذیرد: روزه، صدقه دادن یا ذبح یک قربانی (نسک). این تنوع، امکان جبران را برای افراد با شرایط اقتصادی مختلف فراهم می‌کند و بر کاربردی بودن دین اسلام تأکید می‌ورزد.

فصل پنجم: تمتّع؛ بهره‌گیری از عمره تا حج

حج تمتّع، یکی از انواع حج است که ویژه کسانی است که ساکن مکه نیستند و ترکیبی زیبا از عمره و حج را ارائه می‌دهد.

ویژگی حج تمتّع

در این نوع حج، شخص ابتدا عمره به جا می‌آورد و از احرام خارج می‌شود (از این رو به آن «تمتّع» یا بهره‌گیری می‌گویند) و سپس در روز هشتم ذی‌الحجه برای انجام مناسک حج، مجدداً محرم می‌شود.

حکم قربانی در حج تمتّع

بر هر کس که حج تمتّع به جا می‌آورد، واجب است که قربانی کند («فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ»). این قربانی، نشانه تشکر از نعمت بهره‌گیری از این دو عبادت و کمک به فقراست.

فصل ششم: روزه؛ جایگزین قربانی برای نیازمندان

اسلام برای کسانی که توان مالی ذبح قربانی را ندارند، راه جایگزین و آسانی قرار داده است تا هیچ کس به دلیل فقر، از ادای این فریضه بازنماند.

چگونگی جایگزینی روزه

اگر شخصی توانایی مالی برای قربانی نداشت، می‌بایست سه روز در ایام حج (ترجیحاً روزهای هفتم، هشتم و نهم ذی‌الحجه) و هفت روز پس از بازگشت به وطن خود روزه بگیرد. این ده روز، یک دوره کامل و کافی برای جبران است.

عدالت الهی در تشریع احکام

این حکم، تجلی‌گاه عدالت و رحمت الهی است. خداوند از بندگانش بیش از حد توانایی‌شان تکلیف نمی‌خواهد و برای هر مشکلی، چاره‌ای آسان و قابل دسترس فراهم کرده است.

فصل هفتم: خطاب به غیرساکنان؛ حکمی خاص

آیه شریفه به صراحت بیان می‌کند که احکام ذکرشده مربوط به حج تمتّع، ویژه کسانی است که ساکن مکه و حوالی مسجدالحرام نیستند («لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ»).

تفاوت تکلیف ساکنان و غیرساکنان

ساکنان مکه که به کعبه دسترسی آسان دارند، مشمول این احکام خاص نمی‌شوند و تکالیف دیگری برای حج آنان وضع شده است. این تفاوت، نشان از حکمت و تدبیر الهی در تشریع احکام بر اساس شرایط متفاوت افراد دارد.

فصل هشتم: هشدار پایانی؛ تقوا و عذاب شدید

آیه با دو فرمان کلیدی و یک هشدار جدی به پایان می‌رسد که گویی جمع‌بندی تمامی مطالب پیشین است.

پرواپیشگی؛ روح حاکم بر تمام مناسک

فرمان «وَ اتَّقُوا اللَّهَ» در پایان آیه، تأکید می‌کند که روح و اساس تمام این اعمال ظاهری و مناسکdetailed، باید تقوای الهی باشد. بدون تقوا، این اعمال می‌توانند به ظاهری بی‌روح تبدیل شوند.

هشدار به متغیران احکام الهی

جمله پایانی «وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ» یک هشدار الهی به کسانی است که ممکن است بخواهند در احکام و شرایع الهی—که از سوی خداوند و پیامبر(ص) تشریع شده دست ببرند یا آن را تغییر دهند. این هشدار، همگان را به بازگشت به سنت اصیل اسلامی فرا می‌خواند.

هشتاد کلیدواژه ناب و کلیدی:

حج, عمره, اتمام, کمال, عبادت, نیّت, خلوص, قربت, الهی, احصار, محصور, مانع, بیماری, ترس, دشمن, تخفیف, قربانی, هدی, ذبح, احرام, تراشیدن مو, محل قربانی, صبر,  تسلیم, فدیه, کفاره, بیماری, اضطرار, روزه, صدقه, نسک, تمتّع, بهره‌گیری, عمره تمتع, قربانی تمتع, توان مالی, نیازمندی, روزه جایگزین, عدالت, رحمت, غیرساکن, ساکن مکه, مسجدالحرام, حکمت, تدبیر, تقوا, پروا, هشدار, عذاب شدید, تشریع, احکام, تغییر, سنت, اسلامی, مناسک, طواف, سعی, عرفات, مشعر, منا, رمی جمرات, احرام, محرمات احرام, تلبیه, تقصیر, موقف, میقات, کعبه, بیت الله الحرام, شعائر الله, ابراهیم(ع), اسماعیل(ع), تسلیم, اخلاص, عرفات, وقوف, رمی, جمره, ذی الحجه, ایام تشریق, عید قربان, مناسک, روح عبادت, ظاهر و باطن