پرورش استعدادها
براى تربيت صحيح كودك، لازم است به استعدادهاى درونى او توجّه نمود و تواناييهاى مختلف وى را به فعليت درآورد. با شناسايى استعدادهاى فطرى كودك، مى‏توان آن را در جهت مثبت پرورش داد و به اين وسيله، گامهاى بزرگى در تربيت كودك برداشت.استعدادهاى گوناگونى در انسان وجود دارد، مانند استعداد دينى، علمى، اخلاقى، عاطفى و غيره كه به تبيين برخى از آنها مى‏پردازيم.

1- استعداد دينى‏
با برخوردارى از فطرت خداجو- كه برگرفته از وجود نفخه‏اى از روح خدا در ذات انسان است- مبانىِ بسيارى از باورهاى مذهبى با اندك تذكّر و آگاهى بخشيدن رشد مى‏كند. فطرت پاك كودك، او را به پذيرش مذهب و مسائل دينى فرا مى‏خواند؛ اين گرايش فطرى بقدرى در وى قوى است كه مى‏توان گفت: كودك خردسال مفهومى از مذهب ندارد، جز آنچه كه در فطرت او به امانت گذارده شده و او را به سوى رشد و تعالى آن سوق مى‏دهد.حسّ مذهبى و چگونگى تلقّى كودك از مفاهيم و تعاليم دينى، از سنين دو تا سه سالگى آغاز مى‏گردد. تقليد از پدر و مادر در اداى مراسم مذهبى، و سپس علاقه نشان دادن به انجام رفتار دينى، حاكى از وجود استعداد دينى در اوست كه بايد بطور صحيح هدايت گردد.البته در سنين چهار سالگى، كنجكاوى كودك و ميل او به سردرآوردن از اسرار طبيعت و راهيابى به سوى خدا، جلوه مى‏كند، و در حدود سنين پنج‏سالگى علاقه به خدا در او شديد مى‏شود و پرسشهاى او بيشتر اوقات در اين باره است كه خدا چه شكلى دارد؟ كجاست؟ چرا او را نمى‏بينيم؟ و ... از حدود شش سالگى در پى كشف منابع قدرت است و در رابطه با پدر كه منبع قدرتى عظيم در خانه است تصور مى‏كند كه براى آسمان هم قدرتى و عظمتى بايد مطرح باشد كه آن خداست.
از حدود سنين هشت سالگى به بعد شوقى در كودكان پديد مى‏آيد كه براى تكامل روانى خود تلاش كنند و جنبه‏هايى از ابعاد وجودى خويش را كه مخفى است، آشكار سازند. تلاش آنان، متوجّه ايجاد روابط استوار و جاودان با خداست و اين تلاش در سنين دوازده سالگى به صورت عالى متجلّى مى‏شود، و عشقِ نيرومندى به خدا پيدا مى‏كنند و حتى عبادتهاى خوبى انجام مى‏دهند. اين تلاشها بيشتر اوقات در اين زمينه است كه هويت خود را به دست آورند و براى جاودانگى خود فكرى كنند و زندگى ارزنده‏اى را براى خود پديد آورند. «1»بر همين اساس است كه هدايت و راهنمايى صحيح پدر و مادر در شكوفايى استعداد دينى كودك و پرورش حسّ مذهبى نقش بسزايى دارد.
امام سجّاد عليه السلام در تبيين اين وظيفه دينى پدر فرمود: «انَّكَ مَسْؤُولٌ عَمَّا وَلَّيْتَهُ بِهِ مِنْ حُسْنِ الْأَدَبِ وَالدَّلالَةِ عَلى‏ رَبِّهِ» «2»تو (پدر) در سرپرستى فرزند خود مسؤول هستى كه كودك را با ادب و اخلاق پسنديده‏پرورش دهى و او را به سوى پروردگارش راهنمايى كنى.پدر و مادر در تربيت و شكوفايى استعداد دينى كودك مسؤوليت بزرگى به عهده دارند و بايستى نكات دقيق تربيتى و آموزشى را رعايت كنند. در اينجا به برخى از آنها اشاره مى‏كنيم:

الف- آغاز تربيت دينى‏
از زمان پيوند زناشويى مرد و زن، امورى در تربيت كودك (آينده آنان) مؤثّر خواهد بود. از اين رو، چگونگى انتخاب همسر از جهات: ديندارى، حسن خلق، زيبايى، شادابى، اصالت خانوادگى، و نيز دورى جستن از ازدواج با خويشاوندان نزديك و زنان كم هوش، رواياتى از پيشوايان دين نقل شده است «1» و از تأثيرگذارى اخلاق، رفتار و وراثت آنان بر روحيه فرزندان و كيفيت تربيتشان سخن رفته است. پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله فرمود: «انْظُرْ فى اىِّ شَىْ‏ءٍ تَضَعُ وَلَدَكَ فَانَّ الْعِرْقَ دَسَّاسٌ» «2»بنگر فرزندت را در چه جايگاهى قرار مى‏دهى؛ زيرا صفات ارثى به كودك منتقل مى‏شود.
در اسلام، به مراقبتهاى پيش از تولّد، عنايتى ويژه شده و دستورهايى از قبيل، ذكر نام خدا هنگام آميزش، به ياد غير نبودن، با تمام وجود به يكديگر سرگرم بودن، افكار و انديشه ناصواب نداشتن، دعا براى داشتن نسلى صالح و پاك، داشتن ايده‏هاى عالىِ انسانى و غيره، از جمله توصيه‏هاى اين دوره است.
از اين رو، زمان تربيت كودك را بايد از زمان تصميم‏گيرى ازدواج مرد و زن و سپس از زمان انعقاد نطفه تا زمان تولّد، در نظر گرفت. توجّه به رشد كودك در مرحله پيش از تولد، از مهمترين و حساسترين دوره‏هاى رشد است و تا حدود قابل ملاحظه‏اى ساختمان روانى و جسمانى كودك در اين زمان پى‏ريزى مى‏شود.سهم تربيتى مادر، در اين دوران بيش از پدر است؛ چون فعّاليت و كار مادر هنگام باردارى، علاوه بر تأثير در كيفيت و كمّيت رشد جسمانى بر جنبه عقلى و روانى او نيز اثر مى‏گذارد.
تحقيقات و تجارب علمى نشان داده است كه غذاها، داروها، مناظر زشت و زيبا، هيجانات، اضطرابها، ترسها، نگرانيها، خشمها و كينه‏ها، افكار و انديشه‏هاى مادر در جنين اثر مى‏گذارد. بيماريهايى چون قند، سرخچه، تب شديد در جنين مؤثر است.خواسته‏ها و تمايلات، ايده‏هاى پست و بلند مادر، طرز برخورد او با همسر، با ديگران، با پديده‏ها، با تحوّلات طبيعى و تغييرات اجتماعى در جنين مؤثر است. «1»با درك همين نكات است كه به مفهوم بلند سخن پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله پى مى‏بريم كه مبدأ سعادت و شقاوت بشر را زمان رشد در رحم مادر معرفى كرده، فرمود: «الشَّقِىُّ مَنْ شَقِىَ فى‏ بَطْنِ امِّهِ وَالسَّعيدُ مَنْ سَعِدَ فى‏ بَطْنِ امِّهِ» «2»بدبخت كسى است كه در شكم مادر بدبخت شد و خوشبخت كسى است كه در شكم مادر خوشبخت شد.

ب- انجام آداب اسلامى‏
شايسته است كه پدر و مادر مسلمانى كه صاحب فرزند مى‏شوند، نخست آداب ويژه ولادت را كه اسلام بيان كرده، درباره او اجرا كنند و از روزهاى نخست زندگى، او را با آداب اسلامى آشنا سازند.
از آنجا كه نوزاد از اولين لحظات حيات، از محيط و اطرافيان خويش تأثير مى‏پذيرد و اين ارتباط، بيشتر از طريق صداهايى است كه به گوش او مى‏رسد، بهتر است از همان ابتدا گوش او را با نغمه‏هاى روحانى و الهى آشنا كرد. بدين جهت مستحب است بعد از غسل ولادت، در گوش راست نوزاد، اذان و در گوش چپ او اقامه گفته شود. «3»اين سنّت حسنه‏اى است كه پيامبر صلى الله عليه و آله به آن عمل كرده است. ابو رافع مى‏گويد: پيامبر را ديدم كه در گوش حسن عليه السلام بعد از تولّدش اذان گفت. «1»مستحب است كام نوزاد را با آب فرات و تربت سيّد الشهدا عليه السلام برگيرند و سر كودك را روز هفتم بتراشند و به اندازه وزن موى او، طلا يا نقره صدقه دهند. ختنه كردن پسرها واجب است و مستحب است فرزند پسر را روز هفتم ختنه كرده، در همان روز، وليمه‏اى داده شود. از مستحبات اكيد، عقيقه «2» براى مرد و زن است. مستحب است كه عقيقه در روز هفتم باشد و هرگاه تأخير بيفتد، در هر فرصت ديگر، انجام شود، و نيز مستحب است كه مادر، بچه‏اش را شير دهد «3»، و دوران شيرخوارگى را تا دو سال تكميل كند. «4»
علاوه بر اين، شايسته است نام نيكويى براى كودك انتخاب شود، چرا كه نام هر كس، تأثير زيادى در شخصيت او دارد. هر اسمى تداعى كننده معنايى خاص و ارائه دهنده الگويى ويژه است، بخصوص اگر از نام شخصيتى ممتاز گرفته شده باشد. بهترين اسمها براى فرزند، اسمى است كه متضمّن معناى عبوديت براى خداوند باشد. مانند: عبدالله، عبدالرحيم و غيره. همچنين بهتر است در نامگذارى از اسامى پيامبر و ائمّه عليهم السلام استفاده شود. «5» امام رضا عليه السلام فرمود:
«اوَّلُ ما يَبِرُّ الرَّجُلُ وَلَدَهُ انْ يُسَمِّيَهُ بِاسْمٍ حَسَنٍ فَلْيُحْسِنْ احَدُكُمْ اسْمَ وَلَدِهِ» «6»نخستين نيكى مرد به فرزندش اين است كه نام نيكويى براى او برگزيند، پس شايسته است هر يك از شما نام نيكى بر فرزندش گذارد.

ج- آموزش دينى‏
براى رشد و پيشرفت فرد و جامعه، عامل كنترلى لازم است تا افراد را در مرز قانون‏دينى و اخلاقى حفظ كند. مذهب بهترين عامل براى رسيدن به اين مقصد است. وجود فساد و تباهى در جوامع انسانى، درگيريها و جنگها، ستمگرى و بزهكارى در جامعه‏هاى مدعى تمدّن و پيشقراولان نظام مادى و سرمايه‏دارى، حاكى از آن است كه قدرتِ كنترل كننده آنان ضعيف است و نمى‏توانند جامعه بشرى را بخوبى هدايت كنند.از اين رو، بايد آموزش دينى را از زمان كودكى آغاز نمود تا مذهب و تعاليم دينى بطور جدّى با زندگى فرد آميخته شود و كودك هم در سايه آن، اعتماد به نفس، آرامش روان، نظم و انضباط، صلاح و خوبيها، روحيه ايثار و فداكارى به دست آورد و از جرم و جنايت و بزهكارى دورى جويد.اگر پدر و مادر در زمان مناسب با آموزشهاى دينى به هدايت كودكان نپردازند، خطر انحراف دينى، و فساد عقيده، آنان را تهديد خواهد كرد. امام صادق عليه السلام فرمود: «بادِرُوا اوْلادَكُمْ بِالْحَديثِ قَبْلَ انْ يَسْبِقَكُمْ الَيْهِمُ الْمُرْجِئَةُ» «1»پيش از آنكه مرجئه «2» از شما پيشى گيرند، به حديث آموزى فرزندانتان اقدام كنيد.پيشوايان دين، به امر آموزش دينى كودكان در مسائل اعتقادى و احكام عملى تأكيد داشتند. امام باقر عليه السلام فرمود:در دو سالگى كلمه توحيد «لا اله الّا اللّه» را و در چهار سالگى «محمد رسول الله» را به او (كودك) ياد دهند و در پنج سالگى روى او را به قبله متوجه كنند و به او بگويند كه سر به سجده بگذارد. بعد از شش سالگى، ركوع و سجود صحيح را به او بياموزند و در هفت سالگى به طفل بگويند كه دست و رويت را بشوى و نماز بگذار و چون نه ساله گردد، وضو يادش دهند. «3»امام صادق عليه السلام فرمود:ما كودكان خود را در سن پنج سالگى به نماز وامى‏داريم، شما نيز آنها را در سنّ هفت سالگى به نماز واداريد. همچنين ما به فرزندانمان در سنّ هفت سالگى دستور مى‏دهيم كه به اندازه طاقتشان روزه بگيرند، يك روز، نصف روز، كمتر يا بيشتر و هرگاه تشنگى و گرسنگى بر آنها غلبه كرد، افطار مى‏كنند، تا به روزه عادت كنند، ولى شما اطفالتان را در نه سالگى به روزه واداريد، هر مقدار از روز را كه توانستند و هرگاه تشنگى بر آنها چيره شد، افطار كنند. «1»پدر و مادر و نيز مربيان تربيتى بايد توجه داشته باشند كه آموزش دينى كودكان، با سنّ و مقتضاى سنّى و عقلى آنان مطابقت داشته باشد. آنچه كه به يك دختر ده ساله آموخته مى‏شود، هرگز به پسر آموخته نمى‏شود. و نيز دختر ده ساله (براى مثال) بايد بيش از پسر ده ساله به مسائل دينى خود آگاه باشد؛ پس به آموزش دينى بيشترى نياز دارد.

2- استعداد علمى‏
براى پرورش استعداد علمى كودك بايد از هر وسيله و زمينه‏اى استفاده كرد و به جنبه‏هاى گوناگون آن پرداخت. پدر و مادر بايد به فرزندان خود فرصت دهند تا بارقه‏هاى خلّاقيت و سازندگى را، پيش از آنكه به خاموشى گرايد، در درون خود شعله‏ور سازند و به وسيله كمك فكرى و عملى، انگيزه‏هاى خلّاقيت را در آنها متبلور سازند. در اين مبحث به دو جنبه از استعداد علمى كودكان اشاره مى‏كنيم:

الف- پرورش استعداد حقيقت‏جويى‏
كودكان به تناسب سن، سعى دارند از حقايق اشيا سردرآورند. هدايت كودك در مراحل مختلف سنّى و پاسخ صحيح به پرسشهاى حقيقت‏جويانه و به كار گرفتن قدرت تفكّر و قوّه خلّاقيت و نوآورى وى، در پرورش استعداد حقيقت‏جويى او بسيار مؤثّر است. امير مؤمنان عليه السلام در مورد ارزش تفكّر فرمود: «لا عِلْمَ كَالتَّفَكُّرِ» «2»هيچ علمى مانند تفكّر نيست.همچنين درباره مطلوب بودن علمى كه آميخته با دانش فطرى باشد، فرمود: «الْعِلْمُ عِلْمانِ، عِلْمٌ مَطْبُوعٌ وَ عِلْمٌ مَسْمُوعٌ وَ لا يَنْفَعُ الْمَسْمُوعُ إِذا لَمْ يَكُنِ الْمَطْبُوعُ» «1»علم دو گونه‏است: دانش فطرى (طبيعى) و دانش اكتسابى، اگر دانش فطرى نباشد، اكتسابى هم سود نمى‏دهد.

ب- آموزشهاى علمى و مهارتهاى اجتماعى‏
از نظر اسلام، با توجّه به شرايط سنّى و آمادگى ذهنى كودك، آموزش او در زمينه‏هاى گوناگون توصيه و تأكيد شده است. امام صادق عليه السلام فرمود: «الْغُلامُ يَلْعَبُ سَبْعَ سِنينَ وَ يَتَعَلَّمُ الْكِتابَ سَبْعَ سِنينَ وَ يَتَعَلَّمُ الْحَلالَ وَالْحَرامَ سَبْعَ سِنينَ» «2»كودك تا هفت سالگى بازى كند، هفت سال دوم قرآن بياموزد و هفت سال ديگر حلال و حرام را فراگيرد.در زمينه آموزش علمى كودك، اگر وى قادر به حفظ مطالب و دريافت آن از طريق ذهن نيست، بايد مسائل مورد نياز را به رشته تحرير درآورد تا از آن در موقع مناسب بهره گيرد. امام حسن مجتبى عليه السلام به فرزندان و برادر زادگانش فرمود:
«انَّكُمْ صِغارُ قَوْمٍ وَ يُوشَكُ انْ تَكُونُوا كِبارَ قَوْمٍ آخَرينَ، فَتَعَلَّمُوا الْعِلْمَ، فَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ مِنْكُمْ انْ يَحْفَظَهُ فَلْيَكْتُبْهُ وَلْيَضَعْهُ فى‏ بَيْتِهِ» «3».همانا شما (امروز) فرزندان گروهى هستيد و اميد مى‏رود كه فردا رهبران و بزرگان گروهى ديگر (آيندگان) باشيد، بنابراين، دانش بياموزيد و هر كدام حافظه قوى نداريد، آن را بنويسيد و نوشته‏ها را نگهدارى كنيد.يادگيرى مهارتهاى مختلف اجتماعى كه در هر عصرى ضرورت خاص خود را دارد، امرى مهم تلقّى مى‏شود. به عنوان مثال سواركارى، تيراندازى و شناگرى از ضروريات زندگى صدر اسلام بود و اسلام بدان اهميّت ويژه‏اى مى‏داد و براى رونق دادن به آن، برد و باخت را در آنها جايز مى‏داند. «1» امير مؤمنان عليه السلام فرمود: «عَلِّمُوا اوْلادَكُمُ السِّباحَةَ وَالرِّمايَةَ» «2»به فرزندانتان، شنا و تيراندازى بياموزيد.