|
نقش خانواده در تربيت كودك
عوامل متعددى در تربيت و رشد عقلى و جسمى كودك دخالت دارند. خانه و خانواده، قانون وراثت، محيط زندگى و نظم اجتماعى، مدرسه، فعّاليت گروهى، برگزارى جلسات موعظه و كنفرانس، دوستان و رفقايى كه كودك با آنها بازى مىكند، كتاب، مجلّه و داستانهايى كه مىخواند، حرفه و هنرى كه پيش گرفته، نوع حكومت و برنامههايى كه كودك در برابر آن خاضع است، معلّم و مربّيانى كه به امر تعليم و تربيت او پرداختهاند و ... همگى در تربيت و رشد كودك و رفتار و اخلاق او مؤثّرند.
در ميان عوامل تربيت كودك، خانواده جايگاه ويژهاى دارد و نقش آن بگونهاى است كه مىتواند ساير عوامل را تحت تأثير قرار دهد.تأثيرپذيرى كودك از رفتار پدر و مادر، تا جايى است كه حتى در اعتقادات كودك نيز تجلّى مىكند. پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله فرمود: «كُلُّ مَوْلُودٍ يُولَدُ عَلَى الْفِطْرَةِ حَتَّى يَكُونَ ابَواهُ يُهَوِّ دانِهِ وَ يُنَصِّرانِهِ» «1»هر كودكى براساس فطرت (توحيدى) به دنيا مىآيد، و اين پدر و مادرش هستند كه او را يهودى يا نصرانى بار مىآورند.خانواده، نخستين آموزشگاهى است كه شالوده اخلاقى كودك را بنيان گذارى مىكند و مىتواند استعدادهاى درونى كودكان را شكوفا سازد. ارزشهاى اخلاقى مانند علاقه به راستى و درستى، تنفّر از دروغ و نادرستى، عزت نفس و شخصيت، رشادت و شهامت، بخشش و سخاوت، ميل به تعاون و همكارى، علاقه به همنوع و دوست داشتن فضايل و مبارزه با رذايل و ... از طريق محيط خانه و خانواده به كودك آموخته مىشود.
شخصيت بزرگى همانند امام على عليه السلام، با صراحت به پرورشهاى دوران كودكى خود تكيه مىكند و از تربيتهاى عاطفى و عقلى خويش كه در خردسالى فراگرفته، سخن مىگويد و به پيامبر صلى الله عليه و آله- كه مربّى لايق و بزرگوار وى بود- مباهات مىكند:
«شما قرابت مرا با پيامبر صلى الله عليه و آله و منزلت مخصوصى كه نزد آن حضرت داشتم، بخوبى مىدانيد. طفل خردسالى بودم كه پيامبر صلى الله عليه و آله مرا در دامن خويش پرورش داد، در آغوشم مىگرفت، به سينه خود مىچسبانيد، گاهى مرا در استراحتگاه مخصوص خويش جاى مىداد، بدنش را به بدنم مىچسبانيد و بوى خوش او را استشمام مىكردم ... من همچون سايهاى به دنبال آن حضرت حركت مىكردم و او هر روز نكته تازهاى از اخلاق نيك را براى من آشكار مىساخت و به من فرمان مىداد كه از او پيروى كنم. «2»پدر و مادر بايد بكوشند تا پيش از آنكه كودك به صحنه اجتماع وارد شود و الگوى جديد، توجّه او را جلب كند، وى را تربيت كنند و ارزشهاى اخلاقى را ملكه او سازند.با روشن شدن نقش اساسى خانواده در تربيت كودك و وظايف پدر و مادر در قبال فرزندان، به تبيين عوامل رشد كودك مىپردازيم:
محبت به كودك
يكى از عوامل مهم تربيت و رشد كودك، محبّت است. محبّت و ابراز عواطف پدر و مادر و ديگر مربيان نسبت به كودكان، بسيارى از مشكلات و ناسازگاريها را حل مىكند و موجب الفت و دوستى مىگردد. اينك نكاتى را درباره محبت به كودك يادآور مىشويم.
الف- نياز كودك به محبّت
كودك بيش از هر كس تشنه محبّت پدر، لبخند مادر و نوازش مربّى است.تأمين نيازهاى عاطفى كودكان بايد بطور جدّى پيگيرى شود. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله به بازى و حركات طبيعى كودكان حتى در لحظات عبادت اهميت مىداد و آنان را از محبت محروم نمىكرد.عبدالله بن شداد گويد:پبامبر صلى الله عليه و آله در مسجد با مردم نماز مىخواند. امام حسين عليه السلام- كه كودكى خردسال بود- به مسجد آمد و هنگامى كه پيامبر صلى الله عليه و آله در سجده بود، بر گردن ايشان سوار شد. پيامبر صلى الله عليه و آله سجده را طولانى كرد، بگونهاى كه مردم گمان كردند پيشامدى رخ داده است. بعد از پايان نماز، مردم به آن حضرت عرض كردند: سجده را بقدرى طولانى كرديد كه ما تصوّر كرديم حادثهاى رخ داده است. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: فرزندم- حسين- بر دوش من سوار شد، نخواستم پيش از آنكه به مقصود برسد، شتابزدگى كنم. «1»
ب- اهميت و مظاهر محبت به كودك
تأمين محبت كودك، همانند تغذيه بدنى و برآوردن نيازهاى جسمانى وى از اهميّت بسزايى برخوردار است. غذاى روحى و عاطفى بيش از غذاى مادى در رشد و نمو كودك نقش دارد.بدون شك اساس اوّليه محبّت، لذّتى است كه با تحريك مناطق حسّاس بدن، گرمى بدن مادر، شير خوردن از پستان مادر و نوازش كردن و غنودن در آغوش مادر همراه مىباشد. «2»وقتى مادر، نوزاد خود را در آغوش مىگيرد و موجبات راحتى او را فراهم مىكند، نخستين درس مهرورزى را به او مىآموزد. براى آنكه حيات كودك سرآغاز خوبى داشته باشد، لازم است از محبّت و اطمينان سيراب شود. «1»
كودكانى كه در محيط خانه و خانواده از محبت والدين به اندازه كافى برخوردارند، اغلب از كودكانى كه با بهداشت و تغذيه خوب در محيط سرد و بىعاطفه پرورش يافتهاند، سالمتر و باهوشترند.كودكى كه از محبت خانوادگى محروم است، براى جلب آن به سوى ديگران كشيده مىشود، سعى دارد به هر گونهاى نظر ديگران را به خود جلب كند و حتى در مواردى خود را مظلوم نشان دهد، تسليم خواستههاى بحق يا نامشروع ديگران شود و اين خود رمز بسيارى از انحرافات در افراد است. «2»
محبت به كودك، مايه رشد شخصيت انسانى و تأمين نيازمنديهاى روحى او مىگردد.در روايات توصيه شده است كه پدر و مادر به كودكان محبت كنند و آنان را مورد ترحّم قرار دهند. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: «احِبُّوا الصِّبْيانَ وَارْحَمُوهُمْ» «3»كودكان را دوست بداريد و نسبت به آنها مهربان باشيد.امام صادق عليه السلام فرمود: «انَّ اللَّهَ لَيَرْحَمُ الْعَبْدَ لِشِدَّةِ حُبِّهِ لِوَلَدِهِ» «4»خداوند به انسان به خاطر شدّت محبتش به فرزند، ترحّم مىكند.محبت ورزيدن به كودك بايد در رفتار و گفتار پدر و مادر و مربّيان تربيتى تجلّى پيدا كند. بوسيدن، در آغوش گرفتن، تبسّم، نوازش و دست بر سر و صورت كودك كشيدن ازمظاهر محبّت به كودك است. امام صادق عليه السلام فرمود: «اكْثِرُوا مِنْ قُبْلَةِ اوْلادِكُمْ فَانَّ لَكُمْ بِكُلِّ قُبْلَةٍ دَرَجَةً فِى الْجَنَّةِ» «1»كودكانتان را بسيار ببوسيد، زيرا براى شما در برابر هر بوسه، درجهاى در بهشت است.روزى حضرت محمّد صلى الله عليه و آله امام حسن و حسين عليهما السلام را مىبوسيد، «اقْرَع بن حابس»- كه از مهر و عطوفت پيامبر صلى الله عليه و آله نسبت به كودكان شگفتزده شده بود- گفت: من ده فرزند دارم و تا كنون هيچ كدام از آنها را نبوسيدهام. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: كسى كه ترحّم نكند، به او ترحم نخواهد شد. حفص مىگويد: پيامبر صلى الله عليه و آله با شنيدن سخنان اقرع بن حابس، خشمگين شد، حتى رنگش تغيير كرد، سپس به وى گفت: چه كنم كه خداوند محبّت را از قلب تو گرفته است! كسى كه به كودكان ما رحم نكند و به بزرگان ما احترام نگذارد، از ما نيست. «2»
ج- آثار محبّت به كودك
با برخى از نتايج ارزشمند محبت به كودك و اهميّت آن آشنا شديم. برخى از آثار آن عبارت است از: رشد عاطفى كودك، تأمين سلامت جسمى و روحى، احساس شخصيت و بزرگى، برخوردارى از صفات پسنديده اخلاقى، دگردوستى و ....كودكى كه از محبت اشباع شده باشد، روانى شاد و دلى با نشاط دارد، احساس محروميت نمىكند تا عكسالعمل بد، نشان دهد، خوشبين و خوش قلب و با اعتماد مىباشد. او يك انسان طبيعى است و عقده روانى ندارد، خيرخواه و انساندوست بار مىآيد؛ چون طعم شيرين محبت را چشيده حاضر است اين آب حيات را به ديگران ايثار كند. او با مردم چنان رفتار مىكند كه ديگران با او رفتار نمودهاند. كودكى كه در محيط مهر و محبّت پرورش يافته، بهتر مىتواند با مشكلات و حوادث سهمگين دوران بلوغ و تغييرات جسمى و روانى رو به رو گردد. جوانى كه در كانون مهر و مودّت پرورش يافته، احساس محروميت نمىكند تا براى تسكين خاطر به كانونهاى فساد ...پناهنده گردد. ... منشأ بسيارى از تندخوييها، خشونتها، لجبازيها، بدبينىها، زورگوييها،حسّاسيتها، نااميديها، افسردگيها، گوشهگيريها، ناسازگاريها، محروميت از محبت مىباشد. «1»
د- افراط در محبت
از نكات بسيار مهم در مورد محبت به كودك، پرهيز از زيادهروى و افراط در محبت است. بديهى است كه غذاى روحى كودك، بسان غذاى جسمى او، هرگاه كم و زياد شود، عوارضى در جسم و روح او ايجاد مىكند.محبت زياد و بيجا، موجب ناز پروردگى، لوس بار آمدن و از خود راضى شدن كودك مىگردد. كودكى كه به خاطر مهر و محبت بيش از اندازه به تمام خواستههاى خوب و بد خود مىرسد، به خود مغرور شده، حالت ديكتاتورى پيدا مىكند و در برابر مصايب، محروميتها و فراز و نشيب زندگى تاب مقاومت و قدرت مبارزه ندارد.پدر و مادرى كه به ابراز عواطف افراطى و محبتهاى ناپسند مبتلا هستند و تنها هدفشان راضى نگه داشتن كودك و برآوردن خواستههاى خوب و بد اوست، در حقيقت زمينه ضعف و سستى كودك و عدم شكيبايى و پايدارى او در مقابل مشكلات را فراهم مىكنند. امام باقر عليه السلام فرمود: «شَرُّ الْاباءِ مَنْ دَعاهُ الْبِرُّ الَى الْإِفْراطِ» «2»بدترين پدران، كسى است كه در نيكى [به فرزندان] از حدّ تجاوز مىكند.بنابراين، والدين و مربّيان تربيتى بايد محبت و عواطف خود را نسبت به كودكان تعديل كرده و از محبت بيجا يا محبت بيش از اندازه پرهيز كنند تا كودكان را از خود راضى، مغرور و لوس بار نياورند.
|