6- وظايف اختصاصى همسران
علاوه بر وظايف متقابل و مشترك همسران، تعهّدات و تكاليف فردى و اختصاصىديگرى نيزى وجود دارد كه بر عهده هر يك از آنهاست كه بعضى از آنها را ذكر مىكنيم.
وظايف مرد
برخى از وظايف اختصاصى مرد نسبت به همسر و فرزندانش عبارت است از:
الف- سرپرستى خانواده
خانواده يك واحد كوچك اجتماعى است و همانند يك اجتماع بزرگ بايد داراى رهبر و سرپرست واحدى باشد؛ زيرا سرپرستى دستهجمعى كه زن و مرد بطور مشترك آن را به عهده بگيرند، كارساز نخواهد بود. در زندگى خانوادگى، مرد يا زن يكى بايد رئيس و سرپرست و ديگرى معاون و تحت نظارت او باشد. مردان به خاطر دارا بودن بعضى از خصوصيتها و توانايى بيشتر در امر مديريت و نيز به خاطر تفاوتهايى كه خداوند از نظر آفرينش- براساس مصلحت نوع بشر- ميان مردان و زنان قرار داده، براى سرپرستى خانواده مناسبتر هستند. قرآن كريم، تصريح مىكند كه مقام سرپرستى و مديريت در خانواده بايد به مرد داده شود: «الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ وَ بِما انْفَقُوا مِنْ امْوالِهِمْ» «1»مردان، سرپرست و نگهبان زنانند، به خاطر برتريهايى كه خداوند (از نظر نظام اجتماع) براى بعضى نسبت به بعضى ديگر قرار داده است، و به خاطر انفاقهايى كه از اموالشان (در مورد زنان) مىكنند.ترجيح قدرت تفكّر مرد بر نيروى عاطفه و احساسات (بعكس زن كه از نيروى سرشار عاطفه برخوردار است) و نيز داشتن بنيه و نيروى جسمى بيشتر، زمينه سرپرستى او را فراهم مىكند تا وى بتواند با ويژگى اول بينديشد و نقشه طرح كند و با صفت دوم، بتواند از حريم خانواده خود دفاع كند.بعلاوه تعهّد مرد نسبت به پرداخت هزينههاى زندگى و نيز مهريه و تأمين زندگى آبرومندانه همسر و فرزند، اين حق را به او مىدهد كه وظيفه سرپرستى به عهدهاش باشد. «1» امام صادق عليه السلام فرمود: «مِنْ سَعادَةِ الْمَرْءِ انْ يَكُونَ الْقَيِّمَ عَلى عِيالِهِ» «2»سرپرستى خانواده، از سعادت مرد است.مديريت و سرپرستى مرد در خانواده منحصر به امور مالى و نظم و انضباط خاص خانوادگى نيست، بلكه مسؤوليت نظارت و هدايت همسر و فرزندان در مسائل اخلاقى و معنوى و جلوگيرى از فساد و تباهى آنان نيز به عهده مرد است. قرآن كريم مىفرمايد: «يا ايُّهَا الَّذينَ آمَنُوا قُوا انْفُسَكُمْ وَ اهْليكُمْ ناراً وَ قُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجارَةُ» «3»اى كسانى كه ايمان آوردهايد! خود و خانواده خويش را از آتشى كه هيزم آن انسانها و سنگهاست، نگه داريد.از امام صادق عليه السلام درباره كيفيت حفظ خانواده از آتش الهى پرسيده شد، آن حضرت فرمود: «آنها را امر به معروف و نهى از منكر كنيد» گفتند: اين كار را مىكنيم، اما آنها قبول نمىكنند. فرمود: «در اين صورت وظيفه خود را انجام دادهايد.» «4»رسول اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: «الرَّجُلُ راعٍ عَلى اهْلِ بَيْتِهِ وَ كُلُّ راعٍ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ» «5»مرد سرپرست و عهدهدار امور خانوادهاش است و هر سرپرستى مسؤول كارهاى زيردستان است.بنابراين، مرد بايد با نظارت بر كارهاى افراد خانواده، آنان را از ارتكاب گناه و مفاسد اخلاقى باز دارد و چنانچه نسبت به تعهّداتى كه در جهت هدايت خانواده دارد كوتاهى كند، مسؤول خواهد بود. پيامبر صلى الله عليه و آله مردانى را كه به زنان خود اجازه پوشيدن لباسهاى بدننما و رفتن به مجالس مفسدهانگيز مىدهند، وعده عذاب الهى داده است. «1»
ب- تأمين نفقه
مقصود از نفقه، هزينههاى مورد نياز زن براى غذا، لباس، مسكن، سفر [در صورتنياز] و حتّى لباسهاى زينتى و تجمّلى (به اندازه شأن) است كه شوهر موظف است براى او هزينه كند «2» و زن در اين زمينه طلبكار، و شوهر بدهكار است. بر اين اساس، به منظور برخوردارى از خانوادهاى سالم و آرام، بايد، شوهر از عهده نفقه برآيد و زن نيز وظايف اختصاصى خود را انجام دهد. تا تعادل و آرامش خانواده فراهم گردد. پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در مورد حقوق زن بر مرد فرمود:
«يَكْسُوها مِنَ الْعُرى وَ يُطْعِمُها مِنَ الْجُوعِ وَ اذا اذْنَبَتْ غَفَرَ لَها» «3»مرد بايد زن را بپوشاند و سير كند و از لغزش او چشم بپوشد.رنج و تلاش مرد، براى تأمين مخارج خانواده، علاوه بر ساماندهى زندگى، داراى اجر معنوى و پاداش اخروى است. امام صادق عليه السلام فرمود: «الْكادُّ عَلى عَيالِهِ كَالُمجاهِدِ فى سَبيلِ اللَّهِ» «4»مردى كه براى خانوادهاش رنج ببرد، مانند كسى است كه در راه خدا جهاد مىكند.
ج- توسعه بر خانواده
توسعه بر خانواده به معناى رفتار بر اساس اقتصاد و ميانهروى است، نه اسراف و تبذير و نه اقتار و اكتفا در حدّ زنده ماندن. از امام رضا عليه السلام درباره نفقه خانواده سؤال شد، ايشان پاسخ داد: نفقه بر خانواده بين دو مكروه است. پرسيدند: آن دو مكروه چيست؟ فرمود: خداوند اسراف و اقتار را دوست ندارد. «1» سپس اين آيه شريفه را تلاوت نمود: «وَالَّذينَ إِذا انْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً» «2»و كسانى كه هرگاه انفاق كنند، نه اسراف مىنمايند و نه سختگيرى؛ بلكه در ميان اين دو، حدّ اعتدالى دارند.مردى كه با داشتن قدرت مالى، به تهيّه امكانات مناسب زندگى و تنوّع و فراخىِ آن اقدام نكند، خوشى و آسايش را از خانواده سلب مىكند و زمينه بدبينى و بيزارى از او فراهم مىشود.حضرت رضا عليه السلام فرمود: «يَنْبَغى لِلرَّجُلِ انْ يُوَسِّعَ عَلى عِيالِهِ لِئَلَّا يَتَمَنَّوا مَوْتَهُ» «3»شايسته است كه مرد بر خانوادهاش توسعه دهد، تا آنان آرزوى مرگ او را نكنند.
توسعه امكانات زندگى بايد متناسب با استطاعت و درآمد مالى مرد باشد، نه آنكه همسر و ديگر اعضاى خانواده، چنان پرتوقّع باشند كه مرد به رنج و زحمت بيفتد و گرفتار مشكل مالى و وام خواهى گردد. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در اين باره فرمود: «إِنَّ الْمُؤْمِنَ يَأْخُذُ بِأَدَبِ اللَّهِ، إِذا أَوْسَعَاللَّهُ عَلَيْهِ اتَّسَعَ وَ إِذا أَمْسَكَ عَنْهُ أَمْسَكَ» «4»مؤمن به تربيت الهى اقتدا مىكند؛ هرگاه خداوند به او وسعت بخشد، او هم (بر خانوادهاش) توسعه مىدهد، و هرگاه خداوند از او باز گيرد، او هم باز مىگيرد.
وظايف زن
زن نيز وظايف خاص خود را دارد كه بايد آنها را به كار بندد و اگر از آن تخطّى و تخلّف كند، مرتكب گناه خواهد شد. در اينجا برخى از تكاليف زن نسبت به شوهر را بيان مىكنيم.
الف- اطاعت از شوهر
مقصود از اطاعت از شوهر، فرمانبردارى در امور حقوقى و اخلاقى خانواده است، نه امورى كه مخالف دستورات دينى باشد. اگر شوهر برخلاف حكم خدا، دستورى دهد، وظيفه زن تخلّف و يا به صورتى فرار از آن است.رعايت اين وظيفه و ساير حقوقى كه شوهر بر زن دارد، تا آنجا اهميّت دارد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «لا تُؤَدِّى الْمَرْئَةُ حَقَّ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّى تُؤَدِّىَ حَقَّ زَوْجِها» «1»
زن تا حق شوهر را نپردازد، حق خداى متعال را ادا نكرده است.
ب- تدبير منزل
حفظ و اداره خانه گرچه تكليفى الزامآور براى زن نيست و عدم رعايت آن عقوبتى براى او ندارد، ولى شايسته است كه زن براساس سنّت اسلامى و وظيفه اخلاقى به تدبير امور خانه بپردازد و برخى از كارهاى داخل خانه را انجام دهد تا شوهرش در بيرون خانه و در تأمين هزينههاى زندگى آسودهخاطر باشد. پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: «حَقُّ الرَّجُلِ عَلَى الْمَرْئَةِ إِنارَةُ السِّراجِ وَ اصْلاحُ الطَّعامِ وَ انْ تَسْتَقْبِلَهُ عِنْدَ بابِ بَيْتِها فَتُرَحِّبَ، وَ أَنْ تُقَدِّمَ الَيْهِ الطَّسْتَ وَالْمَنْديلَ ...» «2»حق مرد بر زن اين است كه زن چراغ خانه را روشن كند، به تهيّه غذا و آشپزى بپردازد، هنگام ورود شوهر از او استقبال كند، به او خوشامد بگويد، آب و حوله حاضر كند ....در زندگى مشترك خانوادگى لازم است كه زن جايگاه خويش را بازيابد و بداند كه وجودش در تدبير امور خانه ضرورى و مفيد است و همسرش در اداره زندگى به او نيازمند است. از طرف ديگر، به عهده گرفتن مديريت داخلى منزل متناسب با روحيه و وضعيت جسمانى اوست. امام صادق عليه السلام فرمود:على عليه السلام و فاطمه عليها السلام از رسول خدا صلى الله عليه و آله درخواست كردند كه كارِ خانه را بين آنان تقسيم كند. پيامبر صلى الله عليه و آله انجام كارهاى داخل خانه را به عهده فاطمه عليها السلام و كارهاى بيرون خانه را به عهده على عليه السلام گذاشت. فاطمه عليها السلام فرمود: جز خدا كسى نمىداند كه چقدر مسرور شدم از اينكه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله مرا از وظايفى كه برعهده مردان است، معاف كرد. «1»امام باقر عليه السلام درباره كار حضرت فاطمه عليها السلام در داخل خانه فرمود:
فاطمه عليها السلام در خانه على عليه السلام كارهاى داخل منزل [از قبيل] خمير كردن، نظافت و شستشو را به عهده داشت و على عليه السلام كارهاى بيرون خانه مانند تهيّه هيزم و مواد خوراكى را انجام مىداد. «2»
ج- پاسدارى از حريم خانواده
گرچه حفظ كيان خانواده و صيانت از شخصيت اجتماعى و آبروى خانواده بر عهده هر يك از اعضاى خانه است، اما زن به عنوان ناموس مرد و نماينده او در منزل، در حفظ حريم و ارزشهاى خانواده، مسؤوليت بيشترى دارد. زن بايد خود را از نامحرمان بپوشاند، با بيگانگان ارتباط معاشرتى نداشته باشد و در برخورد با نامحرم، رفتارش متكبّرانه و بزرگ منشانه باشد تا بين او و مردان نامحرم نوعى حجاب اخلاقى و حايل معنوى به وجود آيد و كسى به او طمع نكند. امير مؤمنان على عليه السلام فرمود:بهترين صفات زنان، بدترين صفات مردان است (كه عبارتند از:) تكبّر، ترس و بخل؛ زيرا
وقتى زن متكبّر باشد (از كلام نرم و دلنشين با نامحرم خوددارى مىكند و به كسى جز شوهرش) سر فرود نمىآورد و اگر بخيل باشد مال خود و شوهرش را حفظ مىكند و اگر ترسو باشد در هر حادثهاى كه پيش آيد، احتياط مىكند. «1»زن حق ندارد بدون اجازه شوهرش از خانه خارج شود «2» اگر چه به قصد ديدار دوستان و حتى پدر و مادر باشد. زن امين شوهر است و بايد از مال و داراييهاى شوهر مراقبت و محافظت كند و با اسراف و تجمّلگرايى، ثروت همسرش را ضايع نسازد.پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: «الْمَرْئَةُ راعِيَةٌ عَلى مالِ زَوْجِها وَ مَسْئُولَةٌ عَنْهُ» «3»زن نسبت به مال شوهر نگهبان و مسؤول است.افزون بر آنچه كه آورديم، زن وظايف ديگرى هم دارد كه رعايت آن موجب استحكام دوستى بين زن و مرد و استوارى كانون گرم خانواده مىگردد و از فروپاشى نظام خانوادگى جلوگيرى مىكند، از جمله:
- نبايد بدون عذر شرعى از تمكين جنسى شوهرش خوددارى كند.
- نبايد بدون رضايت شوهر، تنها يا در اتاق جداگانه بخوابد.
- مجاز نيست بدون اجازه و رضايت شوهر، از مال او به كسى ببخشد، صدقه دهد و يا نذر كند.
- نبايد كارى كند كه موجب تضييع حق شوهر گردد، گرچه نماز و يا روزه مستحبى باشد و ....
|