|
تجمل گرايى
«تجمّل گرايى» مركّب از دو كلمه «تجمّل» و «گرايى» است. «تجمل» يعنى «خود را زينت دادن و آراسته شدن» وجمع آن «تجمّلات» به معنى «وسايل زينت و آرايش، آنچه موجب نشان دادن شأن و شكوه و زيبايى باشد»، بكار مىرود. «1» و كلمه «گرايى» و «گراييدن» يعنى «آهنگ كردن، ميل و رغبت كردن». «2»
باتوجه به اين معنى «تجمّل گرايى» ميل و رغبت كردن به تجمّلات و توجّه به ظواهر زندگى را مىگويند، كه گاهى به جاى آن، كلمه «تجمّل پرستى» به كار برده مىشود، كه براى بيان مقصود گوياتر است، و درجه وابستگى و بندگى تجمّل پرستان را نسبت به وسايل لوكس، زينتى و تشريفاتى بيشتر مىرساند.
تاريخ پيدايش روحيه تجمّل گرايى درتاريخ اسلام به زمان بنى اميّه بر مىگردد،چنانچه جرجى زيدان مىنويسد:
«تجمّل پرستى و گرايش به ظاهر سازى از زمان بنى اميّه آغاز شد؛ زيرا آنان علاقه زيادى به دنيا و زينتهايش داشته، خلافت را به يك نوع سلطنت تبديل كردند، و به اندوختن زر و سيم و اسراف درآن پرداختند، بويژه «وليد بن يزيد» بقدرى گردن بندجواهر تهيه كرده بود، كه هر روز همانند تعويض لباس يك نوع و يك مدل مخصوص آن را به گردن مىانداخت». «1»
بعد از بنى اميّه «عبّاسيان» نيز به تقليد و پيروى از دولتهاى گذشته، دست به عيّاشى و خودكامگى زده، و گوى سبقت درتجمّل گرايى را ربودند و الگوى ساير دولتهاى اسلامى درمصر، شام، مغرب و اندلس شدند و رفته رفته اين رسم شوم، كه باعث غارت بيت المال به دست زمامداران خودكامه و ستمگر مىشد، ضربات مهلكى به جوامع اسلامى وارد آورد.
حال ببينيم، ديدگاه اسلام درباره تجمّل گرايى چيست؟ و چه خطراتى از اين ناحيه انسان را تهديد مىكند؟
تجمّل گرايى از ديدگاه اسلام
اسلام و قرآن به جمال، زيبايى، تجمّل و خودآرايى توجّه مخصوصى دارند، و در ضمنِ پرورشِ كليه تمايلات فطرى بشر، حسّ جمال دوستى مردم را نيز مورد حمايت و تربيت قرار داده، و استفاده صحيح از زيباييهاى طبيعت وتجمّلات را به پيروان خود توصيه كردهاند. قرآن كريم مىفرمايد:
«قُلْ مَنْ حَرَّمَ زينَةَ اللَّهِ الَّتى أَخْرَجَ لِعِبادِهِ ...» «2»
بگو، چه كسى زينتهاى الهى را، كه براى بندگان خود آفريده، حرام كرده است؟
لباس زيبا پوشيدن، مسواك كردن، شانه و روغن مالى كردن موها، معطّر بودن، وخلاصه، خود را آراستن، درحال عبادت و در معاشرت با مردم، درمسجد ومحيط كار و زندگى، از مستحباتى است كه زياده روى درآن تأكيد شده و جزء برنامه روزانه مسلمانان است. وسيره عملى پيشوايان معصوم نيز دليل بر مجاز بودن استفاده از تجمّلات در حدّ معمول است، چنانچه درتاريخ زندگى امام حسن مجتبى عليهالسلام مىخوانيم كه:
بهترين لباسهاى خود را درموقع نماز مىپوشيد. از وى پرسيدند: چرا بهترين لباس خود را مىپوشيد؟ در پاسخ فرمود:
«إِنَّ اللَّهَ جَميلٌ يُحِبُّ الجَمالَ فَأَتَجَمَّلُ لِرَبّى وَ هُوَ يَقُولُ: خُذُوا زينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ»
خداوند زيباست و زيبايى را دوست دارد، به اين جهت، من لباس زيبا را براىراز و نياز با پروردگارم مىپوشم و هم او دستور داده است كه زينت خود را به هنگام رفتن به مسجد برگيريد. «1»
وامام صادق عليهالسلام مىفرمايد:
«إنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ يُحِبُّ الْجَمالَ وَالتَّجَمُّلَ وَ يُبْغِضُ الْبُؤْسَ وَالتَّباؤُسَ» «2»
هماناخداوند، زيبايى وتجمل (خودآرايى) را دوست دارد واز فقر و فقرنمايى بدش مىآيد.
چنانكه پيامبراكرم صلى الله عليه و آله نيز مىفرمايد:
«انَّ اللَّهَ يُحِبُّ اذا انْعَمَ عَلى عَبْدٍ انْ يَرى اثَرَ نِعْمَتِهِ عَلَيْهِ ...»
همانا خداوند وقتى نعمتى به بندهاى داد، دوست دارد، اثر نعمتش را براو ببيند.
از اين موارد مىتوان نتيجه گرفت كه تزيين و تجمّل از نظر اسلام، نه تنها كارى پسنديده است بلكه مورد علاقه خداوند بوده و بر ارزش عبادت مىافزايد. اين جنبه مثبت استفاده ازتجمّلات است، كه پيروان اسلام مىتوانند با بكار بستن اين دستور،
زمينه خشنودى خداوند بزرگ رافراهم آورند.
اما نكته مهم اين است كه خواهش فطرى تجمّل وخود آرايى انسان بايد تحت مراقبت كامل قرار گيرد و به دور از هرگونه افراط وتفريط ارضا شود. اسلام دردستورات خود، حسّ خودآرايى مسلمانان را به راه صحيح و بى خطر هدايت كرده و برجلوه و جمال آنها افزوده است. ولى اگر توجّه به ظواهر زندگى و به كارگيرى تجمّلات از حدّ، تجاوز كند بطورى كه انسان به آن وابسته شود و به صورت هدف درآيد، مورد نكوهش اسلام است. «1» از اين رو، اسلام بعد از ذكر حكم اين مسأله كه استفاده از زيبائيهاى طبيعت و تجمّلات جايزاست، مسلمانان را از زياده روى دراين امر برحذر مىدارد و از اين طريق كارهاى مسرفان و تجمّل پرستان رامحكوم مى كند وزياده روى را حتى درتجمل نهى كرده است كه نمونههايش در درس هفتم گذشت. دراينجا به يك روايت بسنده مىكنيم: امام على عليه السلام مى فرمايد:
«الإِسْرافُ مَذْمُومٌ فى كُلِّ شَىْءٍ، الَّا فى افْعالِ الْبِرِّ» «2»
اسراف درهر چيزى، بجز كارهاى نيك، مذموم است.
آثار شوم تجمّل گرايى
تجمّل گرايى وتوجّه به ظواهر زندگى آثار شوم و نامطلوبى برفرد واجتماع دارد كه بطور خلاصه آن را بررسى مىكنيم:
الف- بازماندن ازتعهّدات اجتماعى
باتوجّه به اين كه اسلام انسان را مسؤول مىداند، از اين رو، هرچه امكانات و توانايى او بيشتر باشد بر مسؤوليتش افزوده مىشود، دراين صورت كسى كه درتجمّل وخود آرايى زياده روى كند، خود به خود از اجراى تعهّدات اجتماعى باز خواهد ماند، بويژه اگر فرد متجمّل از كارگزاران و مسؤولان مملكتى باشد.
ب- وابستگى
كرامت، بزرگوارى وآزادگى انسان درتجمّل گرايى و زندگى مصرفى داشتن نيست؛ زيرا هراندازه گرايش به تجمّلات وظواهر زندگى درانسان بيشتر باشد، به همان اندازه يابيشتر، آزادى و آزادگى او از بين مىرود، و وابسته مىشود و هر قدر وابسته و اسير مادّيات باشد، به همان قدر شخصيت انسانى او به خطر مىافتد، و او را از مقامش دور مىكند.
انسان تجمّل پرست، مقام انسانى خود را نمىشناسد، از اين رو، فضايل انسانى و آزادگى خود را به متاع قليل دنيا مىفروشد. قرآن كريم مىفرمايد:
«قُلْ مَتاعُ الدُّنْيا قَليلٌ» «1» بگو: متاع دنيا اندك است.
ج- بى اعتبارى اجتماعى
افراد تجمّل پرست وقتى درزندگى شخصى خود دنبال وسائل لوكس و تشريفاتى رفتند و در خرج كردن، هيچ حدّى را رعايت نكردند، اين امر آنها را از مردم دورو در نظر آنها بى اعتبار مىكند. كسى كه مىخواهد به كمال انسانى برسد نه تنها از شهوات حرام، بلكه از پارهاى شهوات حلال نيز بايد بگذرد. رهبر معظّم انقلاب حضرت آية الله خامنهاى در اين باره مىفرمايد:
«... اگر ما ... به فكر زندگى شخصى خودمان افتاديم، دنبال تجمّلات و تشريفات رفتيم، درخرج كردن بيت المال هيچ حدّى براى خودمان قائل نشديم ... هر چه توانستيم، خرج كرديم، مگر اعتماد مردم باقى مىماند؟ ... نمىشود ما درزندگى مادّى فرو برويم، بخواهيم مردم به شكل يك اسوه به مانگاه كنند ....» «2»
د- محروميت از لذّتهاى معنوى
اسراف درتجمّل از قبيل خوراك، پوشاك، مسكن، اتومبيل، اثاث وجواهرات همانگونه كه انسان را وابسته و اسير خودش مىكند، از لذّتهاى معنوى، راز ونياز و گريههاى شبانه نيز محروم مىكند. آنان كه هر چه بخواهند، مىخورند و مىپوشند، درفرمانبردارى از خداوند متعال تنبل مىشوند، واگر هم مختصر عبادتى كنند، نمىفهمند چه مىگويند، و در محضر چه كسى هستند. و اين بالاترين عذاب براى انسان است كه از لذّتهاى معنوى و روحانى محروم باشد. على عليهالسلام فرمود:
«... فَماخُلِقْتُ لِيَشْغَلَنى اكْلُ الطَّيِّباتِ كَالْبَهيمَةِ الْمَرْبُوطَةِ هَمُّها عَلَفُها» «1»
مرا نيافريدهاند كه خوردن غذاهاى لذيذ (از نيكبختى جاويد) بازم دارد مانند چهارپاى بسته شدهاى كه هَمّش علف است.
روشن است، كسى كه همچون «حيوانى چرنده» هرچه بخواهد در طلبش حركت كند، حدّو مرزها را ناديده بگيرد و براى رسيدن به لذتهاى مادىِ دنيا، از هيچ خلافى نگذرد، از ذكر خداغافل مىشود و از لذتهاى معنوى كه از اين رهگذر به دست مىآيد، محروم مىشود.
ه- انحطاط اجتماعى
لوكس گرايى واسراف، بويژه دربين مسؤولان موجب هلاكت وانحطاط اجتماعى مىگردد و ضربات جبران ناپذيرى برجامعه وارد مىكند. اگر مسؤولان كشورهاى اسلامى، اسراف، خودكامگى وتجمّل پرستى نمىكردند وآنهمه ثروتها را در راه مصالح ملّت، تعليم و تربيت، ارشاد جامعه، پيشرفتهاى اقتصادى، و رفاه عمومى به كارمىبردند، اكنون شاهد عقب ماندگى ملتهاى اسلامى نبوديم، و سايه شوم استعمارگرانِ بى رحم را بر سرآنها نمىديديم. قرآن كريم در اين باره مىفرمايد:
«انْفِقُوا فى سَبيلِ اللَّهِ وَلا تُلْقُوا بِايْديكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ» «1»
در راه خدا انفاق كنيد وخودتان را با دستهاى خود به هلاكت نيفكنيد.
از اين آيه به خوبى استفاده مىشود كه اسراف كردن درثروتهاى شخصى و ملّى ومصرف آنها درتجمّلات و تشريفات ظاهرى، ولخرجيهاى زيانبار و حدنگه نداشتن در زندگى، باعث هلاكت وانحطاط اجتماعى مىگردد.
ابن خلدون، جامعه شناس بزرگ اسلامى، در بحثى تحت عنوان «... فراخى معيشت و تجمّل و فرو رفتن در ناز ونعمت، ازموانع پادشاهى و كشور دارى است» مىنويسد:
«... هرگاه قبيلهاى به نيروى عصبيّت خويش، به برخى از پيروزيها نايل آيد، به همان ميزان به وسائل رفاه دست مىيابد، و با خداوندانِ ناز ونعمت و توانگران، در آسايش وفراخى معيشت شركت مىجويد. ... و فرزندان و اعقاب ايشان نيز بر همين شيوه پرورش مىيابند، بدانسان كه به تن پرورى و برآوردن نيازمنديهاى گوناگون خويش مىپردازند، و از ديگر امورى كه در رشد و نيرومندى عصبيّت ضرورت دارد، سرباز مىزنند، تااينكه اين حالت چون خوى وجبلّت در سرشت آنان جايگير مىشود، وآنگاه عصبيّت و دلاورى در نسلهاى آينده ايشان نقصان مىپذيرد، تا سرانجام به كلّى زايل مىگردد، و سرانجام زمان انقراض قبيله آنان فرا مىرسد، و به هر اندازه بيشتر درناز ونعمت و تجمّل خواهى فرو روند به همان ميزان به نابودى نزديكتر مىشوند تا چه رسد به اين كه داعيه پادشاهى در سرداشته باشند ....» «2»
تجمّل گرايى، آفت مسؤولان
انتخاب شيوه زاهدانه، پرهيز از تجمّل و مصرف گرايى براى توده مردم، بويژه علما، روحانيون، مسؤولان و كارگزاران مملكتى امرى ضرورى و لازم است. يك عالم دينى و مسؤول مملكتى از بعضى امور مشروعى كه بر چسب دنيادوستى، لذّت گرايى، حب جاه و مقام و مانند آن دارد، بايدخود دارى كند؛ زيرا رفتار، كردار، طرز تفكّر وزندگى او به خاطر موقعيت خاصّى كه درجامعه دارد به منزله معيارى براى خوبى و بدى رفتار محسوب مىشود. مردم او را درنوع خوراك، پوشاك، مسكن، اتومبيل ومانند آن، الگو قرار داده و از او تقليد مىكنند، واز همين روزنه است كه اخلاق مترقّى و يا منحط به جامعهاى راه مىيابد. على عليه السلام دراين باره مىفرمايد:
«النَّاسُ بِأُمَرائِهِمْ أَشْبَهُ مِنْهُمْ بِآبائِهِمْ» «1»
شباهت مردم به زمامدارانشان بيشتر از شباهت آنان به پدرانشان است.
تجمّل پرستى، گرايش به زرق و برقهاى زندگى ورفاه طلبى، آفت مسؤولان مملكتى است كه نه تنها دنيا و آخرت آنها را به خطر مىاندازد و دراجتماع بى ارزش و غيرقابل اعتماد مىگرداند، بلكه دراثر بازماندن از مسؤوليتهاى اجتماعى ضربهاى بزرگ بر پيكر اجتماع اسلامى وارد خواهند ساخت. از اين رو، على عليهالسلام مىفرمايد:
«... إِنَّ اللَّهَ تَعالى فَرَضَ عَلى أَئِمَّةِ الْحَقِّ أَنْ يُقَدِّرُوا أَنْفُسَهُمْ بَضَعَفَةِ النَّاسِ كَيْلا يَتَّبَيَّغَ بِالْفَقيرِ فَقْرُهُ» «2»
همانا خداى بزرگ بر پيشوايان دادگستر واجب كرده است، كه خود را با ضعيفترين مردم برابرنهند، تا مبادا تنگدستى، نيازمند را به هيجان وطغيان وادارد.
بنابراين، مسلمانان درد آشنا وانقلابى، چه سپاهى و چه بسيجى، عالمان دين ومسؤولان بايد بكوشند، كه زندگى خود را همسطح ديگران كنندواز لوكس گرايىوتجمّل پرستى پرهيز كنند، به ويژه امروزه درجمهورى اسلامى، كه مردم دراثر فشارهاى اقتصادى با رياضت وصرفه جويى وكمترين امكانات زندگى مىكنند، معقول و سزاوار نيست، كه حزب اللّهى ها و مسؤولان به تجمّل رو كرده، وزارتخانهها را با دكورها و مبلمانهاى طاغوتى آزين بخشند و به ولخرجيهاى زيانبار، مشروعيت بدهند، و درخانه، اتومبيل، مهمانى، عزا و عروسى از حدّ متوسط خارج شوند.
امام خمينى، قدّس سره، خدمت به محرومان جامعه ومبارزه بى امان با توطئههاى شياطين و رمز عزّت و آزادگى را در ساده زيستى و پرهيز از تجمّل گرايى مىداند و مىفرمايد:
«اگر بخواهيد بى خوف و هراس در مقابل باطل بايستيد، واز حق دفاع كنيد، و ابرقدرتان و سلاحهاى پيشرفته آنان و شياطين و توطئههاى آنان درروح شما اثر نگذارد، و شما را از ميدان به در نكند، خود را به ساده زيستن عادت دهيد، و از تعلّق قلب به مال ومنال و جاه و مقام بپرهيزيد. مردان بزرگ كه خدمتهاى بزرگ براى ملّتهاى خود كردهاند، اكثر، ساده زيست و بى علاقه به زخارف دنيا بودهاند. آنها كه اسير هواهاى پست نفسانى و حيوانى بوده، و هستند، براى حفظ، يا رسيدن به آن تن به هر ذلّت وخوارى مىدهند، و در مقابلِ زور وقدرتهاى شيطانى خاضع و نسبت به تودههاى ضعيف، ستمكار و زورگوهستند، ولى وارستگان، به خلاف آنانند، چراكه بازندگانى اشرافى ومصرفى نمىتوان ارزشهاى انسانى- اسلامى را حفظ كرد.» «1»
|