فصل در تعريف اخلاص‏
بدان كه از براى «اخلاص» تعريفهايى كردند كه ما ذكر بعضى از آنها را كه پيش اصحاب سلوك و معارف متداول [است‏] مى‏كنيم به طريق اجمال.
جناب عارف حكيم سالك، خواجه عبد اللّه انصارى، قدّس سرّه، فرمايد:
الإخلاص تصفية العمل من كلّ شوب.«» «اخلاص صافى نمودن عمل است از هر خلطى.» و اين اعم است از آن كه شوب به رضاى خود داشته باشد، يا شوب به رضاى مخلوقات ديگرى.
و از شيخ اجل بهائى منقول است كه اصحاب قلوب از براى آن تعريفاتى كرده‏اند: قيل: تنزيه العمل أن يكون لغير اللّه فيه نصيب. «گفته شده است كه آن پاكيزه نمودن عمل است از اينكه از براى غير خدا در آن نصيبى باشد.» و اين نيز قريب به تعريف سابق است. و قيل: أن لا يريد عامله عليه عوضا في الدّارين.«» و «گفته شده كه آن اين است كه اراده نكند عامل آن عوضى براى آن در دو دنيا.» و از صاحب غرائب البيان نقل شده است كه «مخلصان آنها هستند كه عبادات خدا كنند به طورى كه نبينند خود را در عبوديت او و نه عالم و اهل آن را، و تجاوز نكنند از حدّ عبوديت در مشاهده ربوبيت. پس، وقتى كه ساقط شد از بنده حظوظ او از خاك تا عرش، راه دين را سلوك كرده. و آن طريق بندگى و عبوديتى است كه خالص باشد از ديدن حوادث به واسطه شهود روح جمال پروردگار را. و اين است دينى كه حق تعالى اختيار فرموده است براى خود و از غير حق تخليص فرمود آن را و فرمود:الا للّه الدّين الخالص. [1]و دين خالص نور قدم است پس از متلاشى شدن حدوث، در بيابان نور عظمت و وحدانيت. گويى خداى تعالى دعوت فرموده بندگان خود را بر
__________________________________________________
[1] «بدان كه دين خالص تنها براى خداست.» (زمر - 3).
چهل‏حديث ص : 329
سبيل تنبيه و اشاره به سوى تخليص نمودن سرّ خود را از اغيار در اقبال آنها به سوى او».
و از شيخ محقق، محيى الدين عربى [1]، نقل است كه گفته است: ألا، للّه الدّين الخالص عن شوب الغيريّة و الأنانيّة، لأنّك لفنائك فيه بالكلّيّة فلا ذات لك و لا صفة و لا فعل و لا دين و إلا لما خلص الدّين بالحقيقة فلا يكون للّه. [2] تا رسوم عبوديت و غيريت و انانيت باقى است و عابد و معبود و عبادت و اخلاص و دين در كار است، شوب به غيريت و انانيت است. و اين شرك است پيش ارباب معارف. عبادت اهل خلوص نقشه تجليات محبوب است، و در قلب آنها جز ذات حق واحد راه ندارد. و با آنكه افق امكان به وجوب متصل و تدلّى ذاتى و دنّو مطلق حقيقى براى آنها پيدا شده و رسوم غيريت بكلى مرتفع شده، با اين وصف، به تمام وظايف عبوديت اقدام و قيام مى‏نمايند. و عبوديت آنها بالرويّه و بالتفكر نيست، بلكه عبوديت بالتجلى است، چنانچه اشاره به اين معنى دارد نماز شب معراج رسول اللّه، صلّى اللّه عليه و آله.