|
علماخلاقاسلامى ج : 2 ص : 69
فصل 10 نفس و نامها و قواى چهارگانه آن
آنچه درباره تجرّد نفس شناختيم همانا تجرّد ذاتى است نه تجرّد از لحاظ فعل، زيرا نفس از لحاظ فعل به جسم و آلت نيازمند است، و تعريف نفس اين است كه جوهرى ملكوتى است كه در حاجات خود بدن را به كار مىگيرد، و همو حقيقت و ذات انسان است، و اندامها و قوا آلات اوست زيرا كه فعل آنها به نفس وابسته است، و او را بر حسب اعتبارات مختلف نامهائى است، گاهى او را «روح» نامند زيرا زندگى تن به آن بستگى دارد، و گاهى «عقل» نامند زيرا ادارك معقولات مىكند و زمانى «قلب» خوانند زيرا به وسيله خاطرات دگرگون مىشود.
و گاهى اين الفاظ در معانى ديگرى كه از قرائن فهميده مىشود به كار مىرود.
قواى نفس: نفس را چهار قوه يا نيروست: قوه عقلانى فرشته صفت، قوه غضب درنده خو، قوه شهوت حيوانى و قوه وهمى شيطانى.
كار و شأن نيروى عقلانى، ادراك حقايق امور و تمييز بين خير و شر و فرمان دادن به افعال نيك و نهى از صفات زشت است. نيروى خشم موجب صدور افعال درندگان از قبيل كينه و دشمنى و آزار رساندن به مردم است. و از نيروى شهوت جز كارهاى حيوانات يعنى شكم پرستى و شهوت رانى جنسى برنمىآيد. و كار قوه واهمه (شيطانى) استنباط انواع مكر و حيله و رسيدن به اغراض خود با نيرنگ و فريب است.
علماخلاقاسلامى ج : 2 ص : 70
امّا هر يك از اين قوا را فايدهاى است. فايده قوه شهويّه حفظ و ادامه حيات بدن است كه آلت تحصيل كمال براى نفس است. و فايده وجود قوه غضبيّه اين است كه حدّت و تندى قواى شهوى و شيطانى را در هم بشكند و هنگامى كه آن دو بخواهند در شهوات و فريبكارى فرو روند و در آنها پافشارى كنند آنها را تحت قهر و غلبه خود درآورد زيرا آن دو قوه به آسانى از عقل اطاعت نمىكنند بر خلاف نيروى خشم كه آن دو قوه به آسانى از آن اطاعت مىكنند و به وسيله آن تأديب مىشوند.
و به همين مناسبت افلاطون درباره صفت درنده خوئى و بهيمى گفته است:
«قوه سبعيّت در نرمى و انعطافپذيرى مانند طلاست، و بهيميّت در سختى و انعطاف ناپذيرى مانند آهن است». و نيز گفته است: «چه دشوار است كه كسى كه در شهوات فرو رفته است با فضيلت شود». بنابراين كسى كه دو قوه واهمه و شهويّه از او در انتخاب و پذيرش حدّ وسط اطاعت نمىكنند بايد از قوه غضب خود كه برانگيزنده غيرت و حميّت است كمك بگيرد تا بتواند بر آن دو چيره و غالب شود. و اگر با اين استعانت باز هم فرمان نبرند، چنانچه بعد از ارتكاب خواستهها و آنچه در خور آنهاست پشيمان نشود اين امر دلالت بر غلبه آن دو بر قوه عاقله و مغلوب شدن عقل از آنهاست، و در اين صورت ديگر اميدى به اصلاح او نيست. ولى اگر ندامت در او پيدا شد اصلاح ممكن است و بايد در اين راه بكوشد و از لطف خداوند مأيوس نباشد، كه راههاى خير باز است و درهاى رحمت الهى بسته نيست.
«وَ الّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْديَنّهُم سُبُلَنا» 29: 69(عنكبوت، 69) «كسانى كه در راه ما مجاهدت كنند به راههاى خويش هدايتشان مىكنيم».
و فايده قوه واهمه ادراك معانى جزئى و استنباط چارهها و نكتههايى است براى رسيدن به مقاصد صحيح.
بيان اين مطلب اين است كه واهمه و خيال و متخيّله سه قوه متبايناند و اين سه قوه با سه قوه پيشين مبايناند. كار قوه واهمه ادراك معانى جزئى و كار نيروى خيال ادراك صور [جزئى] و كار قوه متخيّله تركيب آن دو و جدا ساختن
علماخلاقاسلامى ج : 2 ص : 71
آنهاست. و هر يك از مدركات اين قوه يا مطابق با واقع است يا اختراع خود آن است بدون اينكه در نفس الامر نيز تحقّق داشته باشد، و يا از مقتضيات عقل و شرع و از وسائل نيل به مقاصد صحيح است، و يا از اسباب و دواعى شيطانى و در خور غضب و شهوت است. در صورت اول وجودش خير و كمال و در صورت دوم شر و فساد است. و در مورد همه قوا حال به همين منوال است.
گفته شده است كه آنچه در قرآن به عنوان نفس مطمئنّه (با آرامش) و نفس لوّامه (ملامتگر) و نفس امّاره (فرمان دهنده) به بدى و گناه وارد شده، اشاره به اين قواى سهگانه يعنى عاقله و سبعيّه و بهيميّه است.
و حقّ اين است كه اينها اوصاف سهگانه نفس بر حسب اختلاف احوال نفس است. يعنى اگر قوه عاقله نفس بر سه قوه اخير الذّكر پيروز شد و آنها مقهور و مطيع آن شدند و اضطراب قوه عاقله كه حاصل از دفاع اوست برطرف شد، به دليل سكون و آرامشى كه در اين موقع تحت اوامر و نواهى او برايش پديد آمده و به واسطه ميل به ملائمات خود كه مقتضى و فراخور طبيعت و خلقت اوست، «مطمئنّه» ناميده مىشود. و اگر قوه عاقله به چنين غلبهاى دست نيافته و در مقام كشمكش و دفاع است، هر زمان كه عقل به سبب ارتكاب معاصى مغلوب شد ولى براى نفس ملامت و ندامت رخ نمود «لوّامة» ناميده مىشود. و اگر قوه عاقله بدون دفاع تسليم و مغلوب شد «امّاره بالسّوء» ناميده مىشود، زيرا هنگامى كه نيروى عقل را از دست داد و بدون مدافعه مطيع قواى شيطانى شد چنان است كه گوئى خود امر كننده به بدى است.
نحوه اجتماع اين قوا در انسان همانند گرد آمدن فرشته يا حكيمى است با سگى و خوكى و شيطانى در يك جا كه در ميان آنها كشمكش و نزاع برخيزد، به طورى كه هر كه غالب گردد بر ديگران حاكم شود و هيچ فعلى يا صفتى پديدار نشود مگر آنچه مناسب و مقتضى طبيعت و خلقت اوست. بدين سان پيكر انسان ظرف اجتماع اين چهار است. فرشته يا حكيم قوه عاقله است و سگ قوه غضبيّه، كه سگ براى رنگ و شكلش سگ و مذموم نيست بلكه به واسطه حقيقت سگى و درندگى يعنى حرص و آزمندى بر حمله آوردن بر مردم و گزيدن و زخم زدن است، و نيروى خشم موجب
علماخلاقاسلامى ج : 2 ص : 72
اين است. پس هر كه اين قوه در او غلبه داشته باشد او حقيقة سگ است، هر چند مجازا نام انسان بر او نهاده باشند. و خوك قوه شهويّه است، و شيطان قوه واهمه و نزديكى آن دو قبلا ذكر شد. و نفس آدمى همواره جايگاه كشمكش و تدافع اين قواست تا اينكه يكى غلبه كند. در اين حال، نيروى خشم به ستم و آزار و دشمنى و كينه مىخواند، و خوى و صفت بهيمى به كارهاى زشت و حرص برخوردنيها و آميزشها دعوت مىكند، و نيروى شيطانى، خشم درنده خو و شهوت و بهيميّت را برمىانگيزد و به هيجان مىآورد و بر كار آن دو (غضب و چهارپا صفتى) مىافزايد.
امّا كار و شأن عقل اين است كه نيروى شهوت را بر خشم درنده خو مسلّط مىكند و حدّت و شدّت شهوت را به وسيله مسلّط ساختن درندگى و سبعيّت بر آن مىشكند. و مكر و كيد شيطان را با بصيرت نافذ و نورانيّت روشن بين خود كشف و ردّ مىكند.
بدين گونه اگر عقل بر همه آنها چيره شود و آنها را چنان تحت سياست خود درآورد كه در هيچ كارى جز به اشاره او اقدام نكنند و همگى به راه وسط و اعتدال كشانده شوند، عدالت در كشور تن پديدار و آشكار مىشود. و اگر نتوانست بر آنها غلبه كند و از چيره شدن بر آنها ناتوان ماند آنها بر او چيره مىشوند و او را به استخدام خود در مىآورند. پس سگ پيوسته در گزندگى و آزار است، و خوك در فحشاء و منكر، و شيطان در انديشه حيله و نيرنگ و به كار بردن مكر و فريب تا سگ (غضب) را راضى و خوك (شهوت) را سير گرداند. از اين رو همواره برده و اسير سگ گزنده يا خوك آزمند و شيطان ستيزنده و گمراه خواهد ماند و اگر عنايت و رحمت الهى دستش را نگيرد هلاك ابدى و بدبختى جاويد او را خواهد گرفت.
اجتماع اين نيروهاى چهارگانه در انسان را مىتوان به سوار بر چهارپائى تشبيه كرد كه در جستجوى شكار مىرود و سگى با خود دارد و جاسوسى از طرف راهزنان همراه اوست. سوار همان عقل است و چهارپا شهوت و سگ غضب است و جاسوس همان قوه وهميّه از جاسوسان شيطان است. پس اگر همه اينها تحت سياست و تدبير آن سوار باشند وى آنچه را به صلاح همه است به كار مىگيرد و به
علماخلاقاسلامى ج : 2 ص : 73
مقصود خود نائل مىشود. ولى اگر غلبه و فرمان به دست چهارپا يا سگ باشد سوار به تپّهها و پرتگاهها كه صلاح او نيست كشيده خواهد شد و بسختى به هلاك و مرگ در خواهد افتاد. و اگر همه تحت امر و نهى جاسوس قرار گيرند و به مكر و نيرنگ وى فريفته شوند آنان را با خدعه و تزوير از راه راست منحرف و گمراه خواهد ساخت و به دام دزدان و راهزنان خواهد افكند.
همچنين اگر همه نيروها تحت فرمان و سيطره عقل درآيند مسالمت و سازش بين همه آنها برقرار خواهد شد و همگى مانند دستگاه واحدى خواهند گرديد.
زيرا مؤثّر و مدبّر در اين هنگام جز يك نيرو نيست كه هر يك از ديگر قوا را به كار شايسته و درخور خود در اوقات مناسب خواهد گماشت. و در نتيجه از هر يك همان صادر مىشود كه براى آن آفريده شده و از حيث اندازه و وقت و كيفيّت سزاوار آن است. و به اين ترتيب نفس و قواى آن به شايستگى و صلاح خواهند بود.
«قَدْ افْلَحَ مَنْ زَكّيها» 91: 9(شمس، 9) «هر كه نفس خود را پاك كرد رستگار شد».
و اگر عقل چيره و غالب نشود كشاكش بين او و ديگر قوا در مىگيرد، و اين كشمكش افزون مىشود تا اينكه به انحلال آلت و نيرو مىكشد اگر عقل مغلوب شود و در نتيجه نفس و قواى آن تباه و هلاك مىشود.
«وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسّيها» 91: 10(شمس، 10).
«و هر كه نفس را بيالود زيانكار شد».
(تتمّه) چون روشن شد كه نفس چهار قوه متخالف دارد، و قواى ديگرى نيز دارد كه در علم طبيعى بيان شده است، بر حسب غلبه بعضى از اين قوا بر برخى ديگر در نفس اختلاف بزرگى پديدار مىشود. و اين اختلاف در نفوس به سبب اختلاف صفات و خويهائى است كه از غلبه بعضى از قواى متخالف پديد مىآيد.
زيرا نفس از آغاز خلقت از همه خلق و خويها و ملكات عارى و تهى است و فعليّتى ندارد بلكه صرفا بالقوّه است. و از اين رو قائم بذات نيست بلكه قائم به بدن است.
آنگاه به واسطه قواى خود به اكتساب علوم و اخلاق مىپردازد. و صور علميّه و أعمال در او نقش مىبندد و به واسطه آنها قوام پيدا مىكند و به مقصد و غايت
علماخلاقاسلامى ج : 2 ص : 74
خلقت خود نائل مىشود.
و چون قواى نفس متخالف و در كشمكشاند ما دام كه يكى از آنها غلبه نكند نفس در مرتبه و عالم خاصّ خود وارد نمىشود بلكه همواره عرصه نزاع و كشمكش براى آثار مختلف و احكام متباين است تا آنكه يكى از آنها پيروز و چيره شود و آثار آن پديدار گردد و به عالم ويژه خود درآيد.
و چون قوه عاقله از سنخ ملائكه، و قوه واهمه از حزب ابليسان و قوه غضبيّه از مرتبه و افق درندگان، و قوه شهويّه از عالم چهارپايان است، بنابراين بر حسب غلبه يكى از اينها نفس يا فرشته يا شيطان يا سگ يا گراز خواهد شد. امّا اگر سلطه و غلبه براى عقل قهرمان حاصل شود احكام و آثار او در كشور جان آشكار مىشود و حالات نفس به انتظام درمىآيد. و اگر اين غلبه و سلطه براى قوهاى ديگر پيدا شود آثار آن ظاهر مىگردد و نفس به فساد و هلاك مىافتد و دنيا و آخرتش مختل و تباه مىشود.
مطلب ديگر اين است كه منشأ كشمكش و همچنين تجرّد و بقا و جاودانگى نفس انسانى همان نيروى عقل اوست، زيرا درگيرى و كشمكش بين او و قواى ديگر پديد مىآيد و ليكن در نفوس ديگر حيوانات به علّت فقدان عقل اين نزاع و كشاكش وجود ندارد هر چند در غلبه يكى از اين قوا در آنها تفاوتى هست. پس در شياطين واهمه غالب است و در درندگان غضب و در چهارپايان شهوت چيره و مسلّط است. و امّا نيروى فرشتگان منحصر در عقل است و در آنها ساير قوا وجود ندارد و از اين رو در مورد آنان نزاع و كشمكش واقع نمىشود. و امّا انسان جامع همه اين عوالم است و در ميان مخلوقات تنها اوست كه به صفات متقابل اختصاص يافته است. و از اين رو نماينده و مظهر اسماء متقابل الهى گشته و قابليّت خلاف ربّانى يافته و دو عالم صورت و معنى در او جمع شده است.
و فرشتگان اگر چه به مقام بهشت روحانى و لوازم آن يعنى اشراقات علمى و لذّات عقلى اختصاص يافتهاند و ليكن از جنبه جسمانى و لوازم آن بىبهرهاند.
و اجسام آسمانى هر چند بر حسب قواعد حكمت داراى نفوس ناطقهاند ولى از طبايع گوناگون و كيفيّات مختلف محرومند و مراتب متفاوت ندارند و نقص
علماخلاقاسلامى ج : 2 ص : 75
و كمال و دگرگونى احوال براى آنها نيست، بر خلاف انسان كه همه مراتب مختلف را داراست و اطوار و مراحل متعدّد و متنوّع جماد و نبات و حيوان و ملك را سير مىكند و از همه اين مراتب مىگذرد و به مرتبه شهود وحدت صرف نائل مىشود و بنا بر اين از افق فرشتگان فراتر مىرود. پس او نسخه جامع حقايق عالم ملك و عالم ملكوت و آميزهاى از دو عالم خلق (آفرينش) و امر (فرمان) است [1]. امير مؤمنان عليه السّلام فرموده است:
«انّ اللّه خصّ الملك بالعقل دون الشّهوة و الغضب، و خصّ الحيوانات بهما دونه، و شرّف الإنسان بإعطاء الجميع، فان انقادت شهوته و غضبه لعقله صار أفضل من الملائكة لوصوله إلى هذه المرتبة مع وجود المنازع و الملائكة ليس لهم مزاحم».
«خداوند فرشته را به عقل اختصاص داد و خشم و شهوت در او قرار نداد، و حيوانات را شهوت و غضب داد و عقل نداد ولى انسان را با اعطاء همه آنها جامه تشريف پوشانيد. پس اگر شهوت و غضب او مطيع عقلش شود از فرشتگان برتر آيد زيرا با وجود منازع به اين مرتبه نائل شده است و حال آنكه فرشتگان را مزاحمى نيست».
|