علم‏اخلاق‏اسلامى ج : 3 ص : 187
فصل 28 آنچه براى فقرا در گرفتن صدقه سزاوار است‏
همچنانكه براى عطا كننده مراعات امورى شايسته است، براى فقير نيز آداب و اخلاقى سزاوار است:
1 - يكى آنكه بداند كه خداى تعالى صرف مال را در مورد او براى اين واجب فرموده كه در مهمّات و ضروريّات زندگى خود مصرف كند تا بتواند به عبادت پردازد و به انجام وظايف مشغول باشد، پس سزاوار است كه آماده كار آخرت شود و آن را به غير مصارف ضرورى نرساند.
2 - ديگر آنكه خدا را بر اين احسان سپاس گزارد، و از دهنده نيز تشكّر نمايد و او را دعا و ستايش كند با اينكه نعمت را از خداى سبحان مى‏داند. رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: «هر كه از مردم تشكّر نكند خدا را شكر نكرده». و حضرت صادق عليه السّلام فرمود: «خدا لعنت كند كسانى را كه راه نيكى را مى‏بندند. پرسيدند:
اين‏ها كيستند؟ فرمود: كسى كه مورد نيكى و احسان واقع شود و به احسان كننده كفران نمايد و با اين ناسپاسى خود او را از نيكى به ديگرى باز دارد».
و امير مؤمنان عليه السّلام فرمود: «هر كه نيكى ديگرى را به طور مساوى جبران كند، همسانى و همانندى كرده، و هر كه بيشتر از آن نيكى كند سپاسگزارى نموده، و هر كه سپاسگزارى نمايد بزرگوار است».
3 - و نيز شايسته است كه عيوب صاحب عطا را بپوشاند و او را مذمّت و تحقير
علم‏اخلاق‏اسلامى ج : 3 ص : 188
نكند، و اگر از عطا باز داشته شد وى را مورد سرزنش و نكوهش قرار ندهد، و بخشش او را در نزد خود و در نزد مردم بزرگ شمرد، البتّه به نحوى كه او را از واسطه بودن بيرون نبرد تا در زمره مشركان در نيايد.
4 - و نيز از گرفتن مالى كه حرام و شبهه‏ناك باشد اجتناب نمايد، بنابراين از كسى كه مالش حلال نيست يا مشتبه است، مانند عمّال و كارگزاران حكومتهاى جور، و كسى كه بيشتر مال او حرام است چيزى نپذيرد.
5 - ديگر آنكه زيادتر از قدر حاجت را قبول نكند.
6 - و نيز در حضور مردم از كسى كه شرم مى‏كند پاسخ رد دهد چيزى نخواهد.
7 - و عالم و متّقى تا مضطر نشود از گرفتن زكات و صدقات خوددارى كند، تا خود را از چركهاى مال مردم پاك نگهدارد. و در صورت ناچارى گرفتن صدقه را پنهان دارد تا مروت و خويشتن دارى او محفوظ باشد و نفس را از خوارى و ذلّت مصون دارد، و عطا كننده را نيز در نهان داشتن عطا يارى كند، و دلهاى مردم از حسد و بدگمانى سالم بماند، امّا اگر قصد و غرض درستى داشته باشد مى‏تواند دريافت صدقه را آشكار كند، مانند نيّت اخلاص و صدق و اظهار تواضع و بندگى حق و بيزارى از تكبّر و امثال اين‏ها، بنابراين مسأله پنهان يا آشكار كردن اخذ صدقه به اختلاف نيّات و اشخاص و احوال مختلف مى‏شود و هر انسانى به نيّت خود مى‏رسد، و هر كه مراقب حالات خود باشد به سود و زيانها آگاه است، و مى‏تواند به نحوى كه سودمندتر و ارجح است دريافت كند.