|
علماخلاقاسلامى ج : 3 ص : 132
فصل 18 سؤال بدون نياز روا نيست
سزاوار مؤمن اين است كه بدون حاجت و نيازى كه بدان ناچار باشد از مردم چيزى نخواهد، بلكه تا آنجا كه ممكن است از سؤال و خواستن چيزى از كسى خوددارى نمايد، كه سؤال (گدايى) خود فقر و بينوائى عاجل و زودرس است و در قيامت باعث حساب طولانى خواهد بود. و حكم اصلى آن تحريم است زيرا متضمّن شكايت از خدا و موجب خوار ساختن خود در نزد غير خداست، و همچنين غالبا موجب آزردن كسى است كه از او سؤال و خواهش مىكند زيرا بسا هست كه با طيب خاطر نمىبخشد بلكه شرم و رودربايستى يا ريا و خودنمائى او را بر آن مىدارد كه چيزى بدهد، و معلوم است كه بخشش به روى و ريا و از ترس اينكه مبادا به بخل نسبت داده شود گرفتنش شرعا حلال نيست.
و به سبب متضمّن بودن اين مفاسد است كه در شريعت مقدّس اسلام از آن نهى شده است، رسول خدا صلى اللّه عليه و آله و سلم فرمود: «سؤال از مردم از فواحش (كارهاى زشت) است»، و فرمود: «هر كه با وجود بىنيازى سؤال كند آتش دوزخ را زياد مىكند، و هر كه با داشتن مالى كه او را بىنياز مىكند از مردم چيزى بخواهد در روز قيامت در حالى مىآيد كه چهرهاش استخوان بىگوشتى است كه جنبان و مضطرب است و صدا مىكند». و فرمود: «هر كه قوت سه روز خود را داشته باشد و از مردم سؤال كند روز قيامت با چهرهاى كه هيچ گوشت ندارد خدا را
علماخلاقاسلامى ج : 3 ص : 133
ملاقات خواهد كرد».«» و فرمود: «بندهاى نيست كه درى از سؤال بر خود بگشايد مگر اينكه خدا هفتاد در فقر بر روى او مىگشايد». و فرمود: «سؤال حلال نيست مگر با فقرى كه موجب هلاك است يا وامى كه به رسوائى و آبرو ريزى كشد». و فرمود: «سؤال با بىنيازى رنجى در سر و دردى در شكم دارد». و فرمود: «هر كه اموال مردم را براى مال اندوزى بخواهد آتش دادن به دوزخ است، كم باشد يا زياد».
روايت است كه: «گروهى از انصار به خدمت رسول خدا صلى اللّه عليه و آله آمدند و سلام كردند و جواب شنيدند، سپس گفتند: يا رسول اللّه ما به تو حاجتى داريم فرمود:
بگوئيد، عرض كردند: حاجتى بزرگ است، فرمود: بگوئيد چيست، گفتند:
مىخواهيم بهشت را براى ما ضمانت كنى، حضرت سر به زير انداخت و با حال تفكّر به زمين مىنگريست، سپس سر برداشت و فرمود: اين را براى شما ضمانت مىكنم به شرطى كه از هيچ كس چيزى نخواهيد. پس از آن اگر يكى از آنان در سفر تازيانه از دستش مىافتاد، براى گريز از سؤال كراهت داشت كه به كسى بگويد تازيانه را به من بده و خود فرود مىآمد و بر مىداشت. و اگر بر سر سفره بود و آب نزديك ديگرى بود به او نمىگفت آب را به من ده، خود بر مىخاست و آن را بر مىداشت و مىآشاميد».
حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله و سلم بيعت قومى را بر اسلام پذيرفت و با آنان شرط كرد كه بشنوند و اطاعت كنند، آنگاه پنهانى به آنان فرمود: «از مردم چيزى نخواهيد».
بعد از اين اگر تيشه و كلنگى از دست يكى از آنها مىافتاد فرود مىآمد و به كسى نمىگفت آن را به من بده. آن حضرت صلّى اللّه عليه و آله غالبا به خوددارى از سؤال امر مىكرد، و مىفرمود: «هر كه از ما چيزى بخواهد به او مىدهيم، و هر كه بىنيازى نمايد خدا او را بىنياز مىكند، و هر كه از ما چيزى نخواهد نزد ما محبوبتر است». و فرمود: «سؤال هر چه كمتر بهتر» گفتند: حتى از شما يا رسول اللّه؟ فرمود: «از من نيز». و فرمود:
«اگر يكى از شما ريسمانى بردارد و بر پشت خود هيزم بكشد و بفروشد و آبروى
علماخلاقاسلامى ج : 3 ص : 134
خويش نگه دارد، براى او از سؤال بهتر است».«» سيد السّاجدين حضرت على بن الحسين عليهما السّلام فرمود: «خدا را بر اين سخن ضامن مىگيرم كه هيچ كس بدون نياز از كسى سؤال نكند مگر اينكه روزى ناچار شود كه از روى حاجت سؤال و گدايى كند». و در روز عرفه مردان و زنانى را ديد كه گدايى مىكنند، فرمود:«هؤلاء شرار خلق اللّه، النّاس مقبلون على اللّه و هم مقبلون على النّاس»
«اينها بدترين خلق خدا هستند، مردم به خدا روى مىآورند و آنها روى به مردم مىآورند».
امام باقر عليه السّلام فرمود:«اقسم باللّه و هو حقّ ما فتح رجل على نفسه باب مسألة إلا فتح اللّه عليه باب فقر»
به خدا سوگند كه هيچ مردى درى از سؤال به روى خود نمىگشايد مگر اينكه خدا درى از فقر به روى او مىگشايد».
امام صادق عليه السّلام فرمود:«طلب الحوائج إلى النّاس استلاب للعزّ مذهبة للحياء، و اليأس ممّا في أيدي النّاس عزّ للمؤمن في دينه، و الطّمع هو الفقر الحاضر».
«خواستن حوائج از مردم كندن لباس عزت و از ميان بردن شرم است، و نااميدى از آنچه در دست مردم است عزت دينى مؤمن است، و طمع فقر حاضر است».
و فرمود: «اگر سائل بداند كه چه وزرى دارد هرگز از كسى سؤال نمىكند، و اگر كسى كه از او سؤال مىشود بداند ردّ سائل چقدر بد است هيچ كس سائلى را رد و محروم نمىكند».
و فرمود: «هر كه بدون حاجت سؤال كند چنانست كه گوئى آتش مىخورد».
امّا منع و تحريمى كه درباره سؤال و گدايى شده در صورتى است كه ناچار و مضطر نباشد، لكن در صورت حاجت و درماندگى، شكّى در جواز و رخصت آن نيست. خداى سبحان مىفرمايد:
«وَ امَّا السائِلَ فَلا تَنْهَرْ» 93: 10(ضحى، 10)
علماخلاقاسلامى ج : 3 ص : 135
«و امّا خواهنده را از خود مران».
و رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلم فرمود:«لا تردّوا السّائل و لو بشقّ تمرة»
«سائل را از خود مرانيد اگر چه به دادن نصف خرمائى باشد». و فرمود:«لو لا أنّ السّائل يكذب ما قدّس من ردّه»
«اگر دروغگوئى گدايان نبود هر كه نوميد و ردّشان مىكرد تقديس نمىشد». و فرمود:«للسّائل حقّ و إن جاء على الفرس»
«خواهنده حقّى دارد اگر چه بر مركبى سوار باشد و بيايد». و فرمود: «سائل را رد مكنيد اگر چه به پاچه سوخته باشد». و اگر سؤال مطلقا حرام بود خدا و رسول او اجازه نمىدادند كه گناهكار بر گناه يارى شود.
امّا حاجتى كه سؤال را تجويز مىكند: يكى آن است كه به حدّ اضطرار رسيده باشد مانند سؤال گرسنهاى كه اگر قوت و غذائى نيابد بيم مرگ يا بيمارى او مىرود، و سؤال برهنهاى كه تنپوشى ندارد و از سرما و گرما ترس از تلف شدن يا بيمارى دارد.
ديگر آنكه به اين حد نمىرسد، و اين نيز دو گونه است: يا حاجت مهمّى است مثل احتياج به بالاپوش در زمستان كه اگر نباشد از سرما رنج مىبرد گو اينكه به حدّ ضرورت نرسيده باشد، و احتياج به مركب، با اينكه مىتواند به مشقّت و سختى پياده برود.
يا حاجت غير مهم است مثل احتياج به نان خورش با وجود نان. ظاهرا در همه اين موارد سؤال جايز است (با اينكه در صورت اول سؤال رجحان دارد، و در دوم مباح است، و در سوم مكروه است)، به شرطى كه از محذوراتى كه ذكر كرديم، يعنى اظهار شكايت و ذلّت خود و اذيّت ديگرى خالى باشد، و اين محذورات به اين نحو بر طرف مىشود كه احتياج خود را به كنايه و تعريض بفهماند نه به تصريح، آن هم پس از شكر و سپاس خداوند، و نزد بعضى از دوستان يا سخاوتمندان اظهار كند و از مردم بىنيازى نمايد، زيرا سؤال از دوست موجب خوارى و ذلّت نيست، و سخاوتمند از سؤال ناراحت و آزرده نمىشود بلكه شاد مىگردد.
نكته ديگر اين است كه آنچه ذكر شد درباره سؤالى است كه در همان وقت به آن احتياج داشته باشد، و امّا سؤالى كه در آينده به آن احتياج پيدا خواهد كرد، اگر اين نياز مربوط به يكسال بعد باشد قطعا حرام است، و اگر مربوط به قبل از آن و در عرض سال باشد، اگر سؤال بعد از رسيدن وقت احتياج ممكن باشد حلال نيست،
علماخلاقاسلامى ج : 3 ص : 136
و اگر بداند كه در وقت نياز قدرت بر سؤال نخواهد داشت اين سؤال با اينكه مكروه است جايز است، و هر اندازه زمان حاجت ديرتر است كراهت شديدتر است.
امّا شناخت درجات حاجت و شدّت و ضعف آن و وقت احتياج موكول به خود انسان و اجتهاد و تشخيص خود اوست و بايد خدا را به ياد داشته باشد، و بنابراين بعد از آنكه در دل از مردم بىنياز بود بايد بر مقتضاى سلوك راه آخرت عمل كند، و هر اندازه يقينش قوىتر و وثوقش به رسيدن روزى تمامتر و قناعتش به قوت در وقت آشكارتر باشد درجه و مرتبهاش نزد خداوند بالاتر است.
پس اى دوست در انديشه رسيدن روزى، بيهوده خود را از اوج توكّل و اعتماد بر خدا به حضيض خوف و اضطراب مينداز، و گوش به تهديد شيطان مده، كه «او شما را به فقر مىترساند و به كارهاى زشت و بد فرمان مىدهد»، و به وعده پروردگار خود مطمئن باشد كه مىفرمايد:
«وَ اللَّهُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلا» 2: 268(بقره، 268) «و خدا آمرزش و فزونى به شما وعده مىدهد».
و به سخن پيغمبرت صلّى اللّه عليه و آله و سلم گوش فراده كه فرمود: «اگر آنچنانكه بايد بر خدا توكّل كنيد همچون پرندگان روزى يابيد، بامداد گرسنهايد و شامگاه سير».
علماخلاقاسلامى ج : 3 ص : 137
و از آنهاست:
|