تتميم (ذلّت)
قبلا دانسته شد كه هر فضيلتى حدّ وسط است و دو طرف افراط و تفريط آن مذموم است. پس صفت تواضع حدّ وسط است و طرف افراط آن «كبر» است، كه شناخته شد، و طرف تفريط آن «ذلّت» و پستى است. و همچنانكه كبر مذموم است همچنين خوار و ذليل كردن خود ناپسند است. زيرا هر دو طرف افراط و تفريط مذموم و نكوهيده است. و صفت پسنديده، تواضع است بدون تمايل به هر يك از دو طرف. زيرا محبوبترين امور نزد خداوند حدّ وسط آنهاست، و آن اين است كه حقّ هر صاحب حقّى داده شود و اين همان عدل است، و اگر به طرف تفريط افتاد و دچار نقصان شد بايد خود را بالا ببرد زيرا براى مؤمن جايز نيست كه خود را ذليل و پست كند.
پس اگر كفشدوزى، مثلا بر عالمى وارد شود و آن عالم از جاى خود برخيزد و او را در مكان خود بنشاند، و درس و تعليم را (براى حرمت او) ترك كند، و چون برخيزد تا در خانه دنبال او بدود، خود را ذليل و خوار كرده است. و اين كار ناپسند است و بايد در اين حال خود را رفعت دهد تا به حدّ وسط كه صراط مستقيم است برگردد.
بنابراين عدل اين است كه به طريقى كه ذكر شد براى امثال خود و كسانى
علم‏اخلاق‏اسلامى ج : 2 ص : 442
كه مرتبه ايشان نزديك به اوست تواضع كند. و امّا تواضع عالم براى بازارى اين است كه با او گشاده‏رو باشد و نيك سخن گويد و با مهربانى و ملايمت به سؤال و جواب پردازد و دعوت او را اجابت كند و در رفع نياز او بكوشد و مانند اين‏ها و خود را بهتر از او نداند (از نظر خطر خاتمه).
و سزاوار است كه متكبّران را تواضع نكنند. زيرا انكسار و فروتنى و تذلّل براى كسى كه متكبّر است علاوه بر اينكه تن به پستى و ذلّت دادن است موجب گمراهى و زيادى تكبّر خود او مى‏شود. و وقتى مردم براى او تواضع نكنند و بر او تكبّر نمايند بسا ممكن است متنبّه شود و تكبّر را رها كند. زيرا متكبّر به تحمّل مذلّت و اهانت از طرف مردم خشنود نيست. و به همين جهت رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم فرمود:
«إذا رأيتم المتواضعين من امّتى فتواضعوا لهم، و إذا رأيتم المتكبّرين فتكبّروا عليهم، فإنّ ذلك لهم مذلّة و صغار».
«هر گاه متواضعان امّت مرا ببينيد براى ايشان تواضع كنيد و هر گاه متكبّران را ببينيد بر آنها تكبّر كنيد كه اين باعث ذلّت و كوچكى آنهاست». و از آنهاست: