|
ماخلاقاسلامى ج : 2 ص : 349
فصل 13 (افراط و تفريط و اعتدال در قوه غضب)
مردم درباره قوه غضب بر سه قسمند: در افراط، در تفريط، در اعتدال. افراط در خشم اين است كه اين صفت چنان بر آدمى چيره شود كه از اطاعت عقل و شرع بيرون رود و فكر و بصيرتى برايش باقى نماند. و تفريط اين است كه اين قوه را فاقد باشد يا به قدرى در او ضعيف شود كه در مواردى كه شرعا و عقلا غضب لازم است هيچ غضب نكند. و اعتدال اين است كه غضب او بموقع و بجا باشد به طورى كه از حدّ شرع و عقل بيرون نرود، بلكه در غضب و عدم آن تابع شرع و عقل باشد، و خشم و انتقامش به فرمان اين دو باشد. و شكّى نيست كه حدّ اعتدال آن مذموم نيست و در حقيقت از غضب به شمار نمىآيد، بلكه از شجاعت به شمار مىرود. و طرف تفريط آن مذموم و نتيجه جبن و خوارى است، و بسا هست كه از غضب بدتر است، زيرا كسى كه فاقد اين قوه است غيرت و حميّت ندارد، و واقعا ناقص است، و از آثار آن بىغيرتى نسبت به ناموس و كوچكى نفس و تحمّل خوارى از مردم پست و سازشكارى و مداهنه در امر به معروف و نهى از منكر و فحشاء است و از اين رو گفتهاند: «كسى كه در موقع غضب به غضب نيايد خر است» [1]. و خداوند در وصف نيكان صحابه رسول خود فرموده است:
«أشِدّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ» 48: 29(فتح، 29)
__________________________________________________
[1] اين جمله منسوب به شافعى است، «احياء العلوم» ج 3، ص 145.
علماخلاقاسلامى ج : 2 ص : 350
«با كافران سختگيرند».
و به پيغمبر خود صلّى اللّه عليه و آله و سلّم خطاب مىكند كه:«وَ اغْلُظْ عَلَيهِمْ» 9: 73(توبه، 73) «بر آنها - كافران و منافقان - سخت بگير».
و سختگيرى و غلظت از آثار قوه غضب است، و بنا بر اين از دست دادن اين قوه به طور كامل يا ضعف آن مذموم است و آشكار است كه خشمى كه از رذائل محسوب مىشود حدّ افراط است كه آدمى را از مقتضاى عقل و دين خارج مىكند.
و حدّ تفريط هر چند رذيله است امّا غضب نيست بلكه ضدّ آن و از جبن (ترسوئى) است. و حدّ اعتدال فضيلت و ضدّ آن است و از شجاعت شمرده مىشود، پس غضب منحصر است به قسم اوّل.
امّا مردم همانطور كه در اصل قوه غضب با هم مختلفند، در حدوث و زوال آن از لحاظ سرعت و كندى نيز متفاوتند. به اين معنى كه بعضى از مردم زود به خشم مىآيند و بعضى ديگر دير و به كندى. و بعضى زود خشمگين مىشوند و دير از خشم باز مىآيند و بعضى به عكس، و در بعضى اين دو حال متوسّط بين سرعت و كندى است. به هر حال هر يك از اينها اگر به اشاره عقل باشد ستوده و پسنديده است و از اوصاف شجاعت به شمار مىرود. و در غير اين صورت مذموم و ناپسند است و از آثار غضب يا جبن محسوب مىشود.
|