حكايت دادرسى نمودن سلطان محمود غزنوى‏
از سلطان محمود غزنوى مشهور است كه: شبى در بستر استراحت خفت و در آن شب، خواب پيرامون چشم او نگرديد، هر چند از پهلوئى به پهلوئى مى‏غلطيد ديده‏اش به هم نمى‏رسيد. با خود گفت: همانا مظلومى در سراى من به تظلّم آمده و دست دادخواهى او، راه خواب را بر چشم من بسته. پس پاسبانان را گفت كه: در گرد خانه من بگرديد و بينيد كه مظلومى را مى‏يابيد بياوريد. پاسبانان، اندكى تفحّص كرده كسى را نيافتند. باز سلطان هر قدر سعى كرد خواب به ديده او نيامد، بار ديگر ايشان را امر به تجسّس نمود. تا سه دفعه، در مرتبه چهارم خود برخاست و بر اطراف دولت سراى خود مى‏گشت تا گذارش به مسجد كوچكى كه به جهت نماز كردن امراء و غلامان در حوالى خانه سلطان ساخته بودند افتاد، ناله زارى شنيد كه از دل بى‏قرارى بر مى‏آيد، و آه سردى شنيد كه از جان پردردى كشيده مى‏شود، نزديك رفته ديد بيچاره‏اى سر به سجده نهاده و از سوز دل خدا را مى‏خواند. سلطان فغان بركشيد كه زنهار اى مظلوم دست دادخواهى نگهدار كه من از اول شب تا حال خواب را بر خود حرام كرده تو را مى‏جويم و شكوه مرا به درگاه پادشاه عالم نكنى كه من در طلب تو نياسوده‏ام. بگو تا بر تو چه ستم شده؟ گفت كه: ستمكار بى‏باكى شب پا به خانه من نهاده مرا از خانه بيرون كرده و دست ناپاكى به دامن ناموس من دراز كرده خود را به در خانه سلطان رسانيدم چون دستم به او نرسيد عرض حال خود را به درگاه پادشاه پادشاهان كردم. سلطان را از استماع اين سخن آتش در نهاد افتاده و چون آن شخص مشخّص رفته و در آن شب، جستن او ميسّر نبود، فرمود: چون بار ديگر آن نابكار آيد او را در خانه گذاشته به زودى خود را به من برسان. و آن شخص را به پاسبانان خرگاه سلطانى نموده گفت: هر وقت از روز يا شب كه اين شخص آيد اگر چه من خواب راحت باشم او را به من رسانيد. بعد از سه شب ديگر آن بدگهر به در خانه آن شخص رفته، بيچاره به سرعت تمام خود را به سلطان رسانيد. آن شهريار دادرس، بى‏توقّف از جا جسته با چند نفر از ملازمان، خود را به سر منزل آن مظلوم رسانيده اول فرمود تا چراغ را خاموش كردند. پس تيغ از ميان
معراج‏السعادة ج : 2 ص : 498
كشيده آن بدبخت را به قتل آورده و چراغ را طلبيده روى آن سياه رو را ملاحظه كرده به سجده افتاد. آن مسكين، زبان به دعا و ثناى آن خسرو معدلت آئين گشود و از سبب خاموش كردن چراغ و سجده افتادن استفسار كرد.
سلطان گفت: چون اين قضيّه مسموع من شد به خاطر من گذشت كه: اين كار يكى از فرزندان من خواهد بود، زيرا به ديگرى گمان اين جرئت نداشتم، لهذا خود متوجّه سياست او گشتم كه مبادا اگر ديگرى را بفرستم تعلّل نمايد. و سبب خاموش كردن چراغ، اين بود كه: ترسيدم اگر اين، يكى از فرزندان من باشد مهر پدرى مانع سياست گردد. و باعث سجده، آن بود كه: چون ديدم كه بيگانه است، شكر الهى كردم كه فرزندم به قتل نرسيد و چنين عملى از اولاد من صادر نگرديد.
فرمانفرمايان روزگار بايد در اين حكايت تأمّل كنند و ببينند كه: به يك دادرسى كه در ساعتى از آن سلطان سرزد حال نزديك به هزار سال است كه نام او به واسطه اين عمل، در چندين هزار كتاب ثبت شده، در منابر و مساجد، اين حكايت از او مذكور، و خاص و عام، آفرين و دعا بر او مى‏فرستند، علاوه بر فوايد اخرويّه و مثوبات كثيره.
بلى:
گر بماند نام نيكى ز آدمى به كزو ماند سراى زرنگار