|
علت نترسيدن از سوء خاتمه
قبل از اين مذكور شد كه بالاترين خوفها، خوف سوء خاتمه است. و از براى آن اسباب بسيار است، و مرجع همه آنها سه چيز است:
اول: كه از همه بدتر است آن است كه در وقتى كه سكرات مرگ ظاهر شود و احوال آن نمايان گردد، در عقايد آدمى خللى هم رسد و شك يا انكارى در بعضى از عقايد در دل او حاصل شود، و اين حجابى گردد ميان خدا و بنده، كه باعث عذاب مخلّد، و زيانكارى ابد، و دورى دائمى از درگاه خدا گردد، و به كفر از دنيا رحلت كند.
و مىتواند شد كه آدمى به امرى كه خلاف واقع باشد اعتقاد كند و در وقت مردن خلاف آن بر او ظاهر شود، و به اين سبب تشكيك در ساير عقايد صحيحه خود كند و كافر گردد. زيرا كه در ابتدا، اعتقاد او به همه يكسان بود، پس چون ملاحظه كند كه يكى از آنها خطاست اطمينان او از ساير عقايد خود نيز بر طرف مىگردد.
چنانكه گويند فخر رازى روزى مىگريست. از سبب گريه او پرسيدند. گفت: حال هفتاد سال است كه در مسألهاى بنوعى اعتقاد داشتم امروز دانستم كه باطل بوده، از كجا كه ساير عقايد من چنين نباشد.
و بالجمله - العياذ بالله - كسى كه به اين خطر افتد و پيش از آنكه رفع تشكيك او بشود و ايمان از براى او حاصل بشود از دنيا برود كافر رفته است. و بلهائى كه ايمان به خدا و رسول و روز حساب بر سبيل اجمال دارند و اين در قلب ايشان رسوخ كرده
معراجالسعادة ج : 2 ص : 194
است از اين خطر دورترند.
و از اين جهت است كه وارد شده است كه: اكثر اهل بهشت بلها خواهند بود. [1] و به اين سبب در شريعت مقدّسه منع شده است از: غور در بحث و نظر در خدا و صفات او. و سرّ در اين، آن است كه بلها آنچه را از شرع رسيده است چون اعتقاد كردند و فراگرفتند، بر آن باقى مىمانند. و چون ذهن ايشان از فهميدن شبهات قاصر، و به تشكيك و ترديد معتاد نشدهاند، در دل ايشان شك و شبهه خلجان نمىكند.
و خلاف كسانى كه در فكر و بحث فرو رفته و عقايد خود را از عقول قاصره خود اخذ كردهاند، و با فكر سست خود عقيدهاى را به دست آوردهاند، كه ايشان را ثبات قدمى در اعتقادى نيست، زيرا كه عقول ناقصه، از فهميدن اكثر عقايد دينيّه عاجز، و ادلهاى را كه ترتيب مىدهند مضطرب و متعارضند. و از بحث و فكر، درهاى شك و شبهه گشوده مىشود. پس ذهن ايشان هميشه معركه شكوك و شبهات است، گاهى اعتقادى مىكنند و به آن اطمينان بهم مىرسانند بعد از آن در دليلش تشكيك، و اعتقاد ايشان ضعيف مىشود. و پيوسته در حيرت و اضطراب و تشكيك و اشتباهند.
پس اگر به اين حالت سكرات مرگ، ايشان را دريابد چه استبعاد دارد كه در بعضى از عقايد دينيّه شك نمايند؟ و ايشان مانند كسى هستند كه: در كشتى شكسته نشسته باشد و كشتى او در گرداب افتاده، موجى آن را به موجى ديگر اندازد. و غالب اين است كه چنين كسى غرق مىشود.
و از نصير الدين طوسى، كه از اعاظم متكلمين است منقول است كه گفت: هفتاد سال در علوم عقليّه فكر كردم و كتابهاى بسيار در آنها تصنيف كردم و بيش از اين نيافتم كه اين مخلوقات را خالقى است، و در اين هم يقين عجوزههاى قبيله از من بالاتر است.
پس طريق صحيح آن است كه: همه كس اصل ايمان و عقايد خود را از صاحب وحى اخذ كند. و باطن خود را از صفات ذميمه و اخلاق خبيثه پاك سازد. و به اعمال صالحه و طاعات مشغول گردد. و متعرّض تفكّر در آنچه از طاقت او بيرون است نگردد، تا الطاف ربّانيّه او را دريابد.
دوّم: از اسباب سوء خاتمه آن است كه: ايمان آدمى ضعيف باشد و به سبب ضعف ايمان و عقيده، دوستى خدا در دل او كم باشد، و دوستى دنيا و اهل و عيال و منصب و مال بر دوستى خدا غالب باشد. پس چنين كسى به تدريج محبت دنيا بر او غلبه مىكند تا به جائى مىرسد كه دوستى خدا در نهايت كمى مىشود. و از آن، چيزى كه اثرى در
__________________________________________________
[1] بحار الأنوار، ج 5، ص 128. مراد از بله و بلها كسى است كه: ذاتا تمايل به كارهاى خير داشته و از شر و فساد غافل باشد رك: مجمع البحرين، مادّه بله.
معراجالسعادة ج : 2 ص : 195
مخالفت نفس امّاره و شيطان كند باقى نمىماند. و از اين جهت دل او تاريك و سياه مىشود. و گرفتگى و افسردگى در آن هم مىرسد. و قساوت آن را فرا مىگيرد. و تاريكى گناهان بر آن متراكم ميشود. و بالكليّه نور ايمان از آن بر طرف مىشود.
پس چون سكرات مرگ در رسد، و بر او ظاهر شود كه: حال بايد از دنيا مفارقت كند، و آنچه محبوب اوست از مال و فرزند، همه را ترك كند، و اين فعل را از خدا مىداند، لهذا آن قليل دوستى خدا هم كه باقى مانده تمام مىشود. بلكه مبدّل به بغض و انكار مىگردد، زيرا كه چنان مىداند كه: خدا ميان او و ميان مال و فرزند و اهل و عيال و ساير آنچه دوست دارد جدائى افكنده است. و دوستى بسيار هم با خدا ندارد كه به قضاى او راضى باشد. پس در دل او انكار و كراهت، بلكه بغض و عداوت داخل مىشود. چنانكه هرگاه كسى يكى از فرزندان خود را اندك دوستى داشته باشد و مالى داشته باشد، كه در نزد او از آن فرزند عزيزتر باشد و آن فرزند آن مال را تلف كند آن قليل دوستى او به عداوت مبدّل مىشود.
پس هر گاه چنين كسى در حالت انكار و بغض بميرد بر سوء خاتمه مرده است، و وارد خواهد شد بر خدا مانند بنده گريخته خشمناكى كه او را به قهر گرفته باشند و به نزد مولاى خود برند.
پس بر هر كسى لازم است كه سعى كند كه دوستى خدا بر دل او غالب باشد و هيچ چيز را از او دوستتر نداشته باشد تا در وقت مردن از اين قسم سوء خاتمه نجات يابد.
و حق - سبحانه و تعالى - به اين قسم سوء خاتمه در كتاب كريم اشاره فرمودهاند كه:
«قُلْ انْ كانَ ابائُكُمْ وَ ابْنائُكُمْ وَ اخْوانُكُمْ وَ ازْواجُكُمْ وَ عَشيرَتُكُمْ وَ امْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها وَ تِجارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسادَها وَ مَسكِنُ تَرْضَوْنَها احَبَّ الَيْكُمْ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ جِهادٍ فى سَبيلِهِ فَتَربَّصُوا حَتَّى يَأتِىَ اللَّهُ بِامْرِهِ 9: 24»«» يعنى: «بگو به مردمان كه اگر پدران شما و فرزندان شما و برادران شما و زنان شما و اقارب و خويشان شما و مالهايى كه كسب كردهايد، و تجارتى كه از كسادى و ناروائى آن مىترسيد، و خانههايى كه آنها را پسنديدهايد، در نزد شما محبوبتر است از خدا و رسول خدا و جهاد كردن در راه خدا پس منتظر باشيد تا امر خدا بيايد».
يعنى سكرات مرگ بر شما ظاهر شود، و بيهوشى مرگ شما را فرا گيرد در آن وقت ضرر زيادتى دوستى امور دنيويّه و كمى دوستى خدا و رسول - صلّى اللّه عليه و آله - معلوم خواهد شد.
معراجالسعادة ج : 2 ص : 196
سوّم: از اسباب سوء خاتمه: كثرت معاصى و پيروى شهوات نفسانيّه است، زيرا كه سبب متابعت شهوات، و فرو رفتن در معاصى و سيّئات، غلبه شهويات، و رسوخ آنها در دل است. و سبب آن نيست مگر بسيارى الفت و عادت به آنها. و هر چه را كه آدمى به آن الفت گرفت و عادت كرد، در وقت مردن همان به خاطر او مىرسد و در نزد او متصّور مىشود.
پس اگر بيشتر ميل او به طاعت و عبادت باشد در وقت رفتن او از دنيا دل او متوجه طاعت مىشود. و اگر اكثر همّت او مقصور بر معاصى و گناهان بوده، ياد آنها در وقت مردن حاضر مىشود. و كسى كه بيشتر شغل او مسخرگى و استهزاء باشد در آن وقت مشغول آن مىگردد. و همچنين در جميع شغلها و عملهايى كه در مدت عمر متوجه آنها بوده.
پس كسى كه بيشتر فكر و ذكر او در معصيت و گناه بوده بسا باشد كه در وقت مردن، شهوت گناه بر او غالب، و دل او متوجه آنها باشد، و بر اين حال قبض روح او شود. و اين حالت، حجابى شود ميان او و ميان پروردگار. و كسانى كه دل آنها به شهوات مايل، و معاصى و سيّئات بر ايشان غالب است به اين خطر نزديكاند، «اعاذَنَا اللّه سُبحانه منه»«».
و سرّ در اين، آن است كه بيهوشى اى كه پيش از مرگ حاصل مىشود شبيه به خواب است، پس همچنان كه آدمى در خواب احوالى را كه به آنها الفت كرده و عادت نموده مىبيند، و چيزهايى كه شباهتى به آنچه در بيدارى ديده، ندارد هرگز در خواب نمىبيند. چنانچه كور مادرزاد هرگز روشنائى و رنگهاى مختلفه را در خواب مشاهده نمىكند. و كسى كه تازه به حد بلوغ رسيده باشد و محتلم شود، صورت مجامعت به خواب او نمىآيد. و همچنين در وقت سكرات مرگ و بيهوشى پيش از مرگ، كه مشابه خواب است به غير از آنچه به آن معتاد شده و الفت گرفته به نظر او نمىآيد.
و بسا باشد كه به واسطه الفت و عادت، صورت فاحشه در نزد او متمثّل مىشود و در آن وقت ميل به آن مىكند، و به اين خيال قبض روح مىشود، و به سوء خاتمه از دنيا مىرود.
و بدان كه همچنان كه بسيار مىشود كه در بيدارى چيزهايى به خاطر او مىگذرد كه سبب آن را نمىداند، همچنين در خواب و وقت مردن چيزهايى به خاطر او مىآيد كه به باعث آن ملتفت نمىگردد. و گاه است كه سبب آنها را بعد از التفات مىتوان يافت، مثل اينكه صورت جميلى را مىبيند و به مناسبت آن به فكر صورت خوب ديگر
معراجالسعادة ج : 2 ص : 197
مىافتد. يا صورت خوبى را مىبيند به ضدّيت آن، صورت بسيار بدى را متذكّر مىشود.
يا اسبى را ملاحظه مىكند و به واسطه آن، شخصى كه وقتى سوار آن بوده به خاطرش مىآيد.
و بسيار مىشود كه بعضى چيزها به خاطر مىگذرد كه هر چند تأمّل كند سبب آن را نمىفهمد، و حالت خواب و سكرات مرگ نيز چنين است.
|