|
شرححديثجنودعقلوجهل ص : 151
فصل دوّم [عدالت و جور در كتب اخلاقيه]
حكما جميع اجناس فضايل را چهار فضيلت دانند: حكمت، شجاعت، عفت، عدالت.«» زيرا كه نفس را دو قوّه است: قوّه ادراك و قوّه تحريك. و هر يك از اين دو را به دو شعبه منقسم فرمودند.
اما قوّت ادراك منقسم شود به عقل نظرى و عقل عملى، و اما قوّت تحريك نيز منقسم شود به قوّه دفع - كه آن شعبه غضب است -، و قوّه جذب - كه آن شهوت است -.
و تعديل هر يك از اين قواى چهارگانه و خارج نمودن آنها را از حد افراط و تفريط، فضيلتى است.
پس حكمت عبارت است از: تعديل قوّه نظريّه و تهذيب آن. و عدالت عبارت است از: تعديل قوّه عمليه و تهذيب آن. و شجاعت عبارت است از: تعديل قوّه غضبيّه و تهذيب آن. و عفت عبارت است از: تعديل و تهذيب قوّه شهويّه.
و عدالت را اطلاق ديگرى است و آن عبارت است از: تعديل جميع قواى باطنيّه و ظاهريّه و روحيّه و نفسيّه. و به اين اطلاق، فيلسوف متقدّم گفته: عدالت، همه فضيلت است نه جزوى از آن.
و به اين مقياس، جور را نيز دو اطلاق باشد: يكى مقابل عدالت به معنى اخص، و يكى مقابل عدالت به معنى اعم و آن همان است كه در فرموده فيلسوف مذكور، تمام رذيلت است.
شرححديثجنودعقلوجهل ص : 152
و بايد دانست كه چون عدالت، حدّ وسط بين افراط و تفريط است، اگر از نقطه عبوديّت تا مقام قرب ربوبيت تمثيل حسى كنيم، بر خط مستقيم وصل شود. پس طريق سير انسان كامل از نقطه نقص عبوديّت تا كمال عزّ ربوبيّت، عدالت است كه خط مستقيم و سير معتدل است. و اشارات بسيارى در كتاب و سنت بدين معنى است چنانچه صراط مستقيم، كه انسان در نماز طالب آن است، همين سير اعتدالى است.
و [اين كه] در احاديث شريفه است كه، صراط از مو باريكتر و از شمشير تيزتر است«» براى همان است كه حد اعتدال وسطيّت حقيقيّه را دارد، از اين جهت، در تمثّل در عالم ظهور حقايق، بايد بدين نحو متمثّل شود.
و از رسول خدا منقول است كه، خط مستقيمى در وسط كشيدند و خطهاى ديگرى در اطراف آن، و فرمودند: اين خط وسط، خط من است.«» و اعتدال حقيقى، جز براى انسان كامل كه از اول سير تا منتهى النهايه وصول
شرححديثجنودعقلوجهل ص : 153
هيچ منحرف و معوج نشده است، براى كسى ديگر مقدّر و ميسور نيست، و آن به تمام معنى خط احمدى و خط محمدى است و ديگران از سايرين، سير به تبع كنند، نه به اصالت. و چون خط مستقيم و اصل بين دو نقطه، بيش از يكى نيست، از اين جهت، فضيلت به قول مطلق و سير بر طريق عدالت و بر سبيل اعتدال، بيش از يكى نيست، ولى رذايل را انواع بسيار بلكه غير متناهى است. ولى اجناس كليه آن را به هشت قسم تقسيم نمودهاند، زيرا كه براى هر يك از اين فضايل چهارگانه دو طرف است: يكى حد افراط، و يكى تفريط، از اين جهت، اجناس رذائل هشت است.
و اين جمله، در كتب حكماء و كتب اخلاقيّه، با انواع هر يك كه در تحت اين اجناس است، مذكور است«» و صرف عمر در اطراف تعديد و حصر و حساب آنها، كمكى به سير انسانى و كمالات آن نمىكند.
|