شرح‏حديث‏جنودعقل‏وجهل ص : 78
فصل دوّم در توضيح و تشريح اين مقصود است‏
بدان كه از براى قلب، كه مركز حقيقت فطرت است، دو وجهه است: يكى وجهه به عالم غيب و روحانيّت، و ديگر، وجهه به عالم شهادت و طبيعت.
و چون انسان وليده عالم طبيعت و فرزند نشئه دنياست - چنانچه آيه شريفه:
امُّهُ هَاوِيَةٌ 101: 9«»نيز شايد اشاره به آن باشد - از بدو خلقت در غلاف طبيعت تربيت شود، و روحانيّت و فطرت در اين حجاب وارد شود، و كم كم احكام طبيعت بر آن احاطه كند، و هر چه در عالم طبيعت رشد و نماى طبيعى كند احكام طبيعت بر آن بيشتر چيره و غالب شود. و چون به مرتبه طفوليت رسد با سه قوه، هم آغوش باشد كه آن قوّه شيطنت - كه وليده واهمه است - و قوّه غضب و شهوت مى‏باشد. و هر چه رشد حيوانى كند اين سه قوه در او كامل شود و رشد نمايد و احكام طبيعت و حيوانيت بر آن غالب شود و شايد كريمه شريفه:لَقَدْ خَلَقْنَا الإنْسَانَ فِي أحْسَنِ تَقْوِيمٍ - ثُمَّ رَدَدْنَاهُ أسْفَلَ سَافِلِينَ 95: 4 - 5«»اشاره باشد به نور اصلى فطرت، كه تخمير به يد قدرت حق تعالى شده و آن «احسن تقويم» است، زيرا كه بر نقشه كمال مطلق و جمال تام است، و ردّ به «اسفل سافلين» اشاره به اين احتجاب به طبيعت - كه اسفل سافلين است - باشد. و چون اين احتجابات و ظلمات و كدورات بر نفس غالب و چيره است، و كم اتفاق افتد كه كسى به خودى خود بتواند از اين حجب بيرون آيد و با فطرت اصليه سير به عالم
شرح‏حديث‏جنودعقل‏وجهل ص : 79
اصلى خود بنمايد و به كمال مطلق و نور و جمال و جلال مطلق برسد، حق - تبارك و تعالى - به عنايت ازلى و رحمت واسعه انبياء عظام - عليهم السلام - را براى تربيت بشر فرستاد و كتب آسمانى را فرو فرستاد تا آنها را از خارج، كمك به فطرت داخليه كنند، و نفس را از اين غلاف غليظ نجات دهند.
و از اين جهت، احكام آسمانى و آيات باهرات الهى و دستورات انبياء عظام و اولياء كرام، بر طبق نقشه فطرت و طريقه جبلّت بنا نهاده شده، و تمام احكام الهى به طريق كلّى به دو مقصد منقسم شود كه يكى، اصلى و استقلالى، و ديگر فرعى و تبعى است، و جميع دستورات الهيه به اين دو مقصد، يا بى واسطه يا با واسطه، رجوع كند.
مقصد اوّل - كه اصلى است و استقلالى - توجه دادن فطرت است به كمال مطلق، كه حق - جلّ و علا - و شئون ذاتيّه و صفاتيّه و افعاليّه او است كه مباحث مبدأ و معاد و مقاصد ربوبيّات از ايمان باللّه و كتب و رسل و ملائكه و يوم الآخره، و أهمّ و عمده مراتب سلوك نفسانى و بسيارى از فروع احكام از قبيل مهمّات صلاة و حج، به اين مقصد مربوط است، يا بى‏واسطه يا با واسطه.
مقصد دوّم - كه عرضى و تبعى است - تنفر دادن فطرت است از شجره خبيثه دنيا و طبيعت كه امّ النقايص و امّ الأمراض است. و بسيارى از مسائل ربوبيّات، و عمده دعوتهاى قرآنى و مواعظ الهيّه و نبويّه و ولويّه، و عمده ابواب ارتياض و سلوك، و كثيرى از فروع شرعيات از قبيل صوم و صدقات واجبه و مستحبه، و تقوا و ترك فواحش و معاصى به آن رجوع كند.
و اين دو مقصد، مطابق نقشه فطرت است، چنانچه دانستى كه در انسان دو فطرت است: فطرت عشق به كمال، و فطرت تنفر از نقص. پس جميع احكام
شرح‏حديث‏جنودعقل‏وجهل ص : 80
شرايع مربوط به فطرت است و براى تخلّص فطرت از حجب ظلمانيه طبيعت است.