|
فصل دوّم در بيان اختلاف درجات خوف است
به طور كلى بايد دانست كه اختلاف درجات خوف، به حسب اختلاف
شرححديثجنودعقلوجهل ص : 327
درجات عباد و سالكين إلى اللّه و اختلاف درجات معرفت است.
پس درجه اوّل از خوف، خوف از عقاب و عذاب است. و اين، خوف عامّه است، و نوع خائفين خوفشان از اين قبيل است.
و ملحق به اين درجه است، خوف فقدان ثواب و نرسيدن به لذائذ محبوبه، و اين مرتبه از خوف را نبايد خوف از خداى تعالى محسوب داشت. چنانچه اگر عبادتى نيز از اين خوف به جا آمد، عبادت خالص نيست و در احاديث شريفه فرمودند: «اين عبادت بندگان يا مزدوران است».«» انسان تا در اسارت نفس و شهوات نفسانيّه است، و خود خواه و خودبين است، و بالجمله صبغه نفسانيه كه صبغة الشيطان است دارد، نه عبادت و طاعتش عبادة اللّه شود و نه رهبت و رغبتش رهبت و رغبت مربوط به حق شود، بلكه تمام اعمال صوريّه و معنويّه و قلبيّه و قالبيّهاش نفسانى و منصبغ به صبغه نفسانيّه شيطانيّه است.
درجه دوّم، خوف خاصّه است و آن خوف از عتاب است. اينان خائف از آن هستند كه مبادا از ساحت مقدّس مولا دور شوند، و مورد عتاب و بىلطفى واقع شوند. اينان، از توجه به لذّات حيوانى و شهوات طبيعى دور شدند، ولى لذّات معنويّه در ذائقه روح آنان هست، و قرب منزلت و مقام را طالبند، و تا اين طلب براى خود هست، از رنگ نفسانيّت و صبغه شيطانى، خالص و خالى نيست. و عبادات و طاعات اگر بدين مقصد و مقصود پيدا شد، دين اللّه كه خالص از شوائب بايد باشد، نيستألا لِلّهِ الدِّيْنُ الْخَالِصُ 39: 3.«»
شرححديثجنودعقلوجهل ص : 328
درجه سوّم، خوف اخصّ خواصّ است و آن خوف از احتجاب است.
اينان توجهى به عطيّه ندارند، و شوق حضور و لذّت آن آنها را از دو دنيا منقطع كرده، ولى تا بقاياى نفسانيّت و انانيّت در كار باشد و اشتياق مشاهده و حضور را براى خود داشته باشند، محبت اللّه و خلوص حقيقى نتوان آن را محسوب داشت، گر چه مقام شامخ بزرگى است كه جز خلّص از اهل معرفت به آن نتوانند رسيد، و دست طمع امثال ما محجوبان، از آن و كمتر از آن كوتاه است.
درجه چهارم، خوف اولياء است كه آنها از رنگ إنيّت و أنانيّت پاك و پاكيزه شدند و منصبغ بصبغة اللّه شدندوَ مَنْ أحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً 2: 138.«» اينان، از جلوههاى جمال و جلال كه بر قلوب صافيهشان مىشود، رهبت بر ايشان حاصل مىشود.
و ببايد دانست كه در هر جمالى، جلال و عظمتى مختفى است. از اين جهت، از جلوه جمال، رهبت و خوف حاصل شود. و اين خوف از عظمت به طور كلّى به سه مرتبه بالغ شود، زيرا كه از جلوه افعالى و اسمائى و ذاتى حاصل گردد، و تفصيل آن از عهده اين اوراق خارج است. و رهبت و خوف حقيقى عبارت از همين درجه اخيره است كه پاى نفسانيّت و أنانيّت در كار نيست.
و در مقابل هر درجه از اين درجات رهبت، درجه [اى] از جرئت است.
چنانچه درجه مقابل درجه اوّل، جرئت بر معاصى است، و در مقابل درجه دوّم، جرئت بر زلات و لغزشها است، و در مقابل درجه سوّم، جرئت بر ورود در حجب است اختيارا، و مقابل درجه چهارم، جرئت بر خودبينى و صبغه نفسيّه شيطانيّه است ذاتا و صفة و فعلا.
|