|
فصل دوّم در درجات و مراتب زهد است
بايد دانست كه از براى زهد، همچون ساير صفات نفسانيّه و مقامات انسانيّه
شرححديثجنودعقلوجهل ص : 295
مراتب و درجاتى است بىشمار كه به حسب جزئيّات، تحت احصاء و حصر نيايد.
و ما به طور كلى اشاره [اى] به بعض مراتب آن به قدر مناسب با اين اوراق مىكنيم:
درجه اوّل زهد عامه است. و آن عبارت است از اعراض از دنيا براى رسيدن به نعيم آخرت. و اين درجه، در حقيقت كسبى است كه از روى ايمان به بعض منازل آخرت پيدا شده است، و صاحب اين مقام در اسارت شهوت است، لكن به حكم عقل شهوات زايله حقيره را ترك مىكند براى رسيدن به لذّات باقيّه شريفه. پس اين ترك شهوت براى شهوت است.
و از اين درجه محسوب است اعراض از دنيا براى خوف از عقاب عالم آخرت، گر چه در اطلاق زهد بر اين ترك و اعراض از روى خوف مسامحه است.
هر چند در روايت منقول از عيون اخبار الرضا«» وارد است كه از حضرت صادق - سلام اللّه عليه - سؤال شد از زاهد در دنيا، فرمود: «كسى است كه ترك مىكند حلال آن را از ترس حساب آن، و ترك مىكند حرامش را از ترس عقاب آن».«» لكن بيانات آن سروران دين و مربيّان نفوس به حسب اختلاف ادراكات، مختلف است، يعنى براى هر كس به فراخور مقام و مرتبهاش، مرتبهاى از مراتب
شرححديثجنودعقلوجهل ص : 296
مقامات انسانيّت را بيان مىفرمودند، و عارف به مقامات نفس و اسلوب كلمات اهل اللّه براى كشف مرادات آنها اين نكته را بايد در نظر داشته باشد تا جمع شتات كلمات اولياء و انبياء - عليهم السلام - در اين ابواب بشود.
درجه دوّم زهد خاصه است. و آن عبارت است از اعراض از مشتهيات حيوانى و لذايذ شهوانى براى رسيدن به مقامات عقلانى و مدارج انسانى. و اين درجه، از علم و ايمان به بعض مراتب عاليه از عالم آخرت پيدا شود كه به واسطه آن علم و ايمان، مشتهيات حيوانى و لذّات جسمانى در نظر، محقّر و كوچك شود، و اين مبدأ اعراض و منشأ انصراف نفس از آنها شود.
و لذّات عقليّه روحانيّه و ادراكات مرسله مجرده، گرچه مورد اعتناء فلاسفه و اعاظم از ارباب علم و دانش هميشه بوده و فيلسوف بزرگ عظيم الشأن ارسطو طاليس، معلم اوّل، در اين باب اهميت بسيار داده«»، ولى اين درجه نيز نزد اصحاب معرفت و ايقان و ارباب حقيقت و عرفان معلّل است. و چون اين اعراض براى لذّت است - گرچه لذّت روحانى - قدم نفسانى در كار است و آن زهد حقيقى نيست، بلكه ترك شهوت و لذّت است براى شهوت و لذّت.
درجه سوّم زهد اخصّ خواص است. و آن عبارت است از اعراض لذّات روحانى و ترك مشتهيات عقلانى براى رسيدن به مشاهده جمال جميل الهى و وصول به حقايق معارف ربّانى. و اين اوّل مقامات اولياء و محبّين است و از مراتب عاليه زهد است، پس زهد حقيقى صاحب اين مقام را به حسب اوّل مرتبه، حاصل شود. و زهد حقيقى عبارت است از ترك غير خدا براى خدا.
و پس از اين مقام، اوّل مراتب فنا براى سالك دست دهد كه آن عبارت است
شرححديثجنودعقلوجهل ص : 297
از فناى از لذّات و عدم التفات به آن. و پس از اين، مقامات ديگر اولياء است كه مقام را گنجايش ذكر آن نيست، و ما در اين مقام اكتفا مىكنيم به ذكر همين سه درجه كه از امّهات درجات است.
|