فصل اوّل [مقصود از علم و جهل‏]
بدان كه اين علم و جهل كه در اين موضع از جنود عقل و جهل قرار داده شده است، غير از خود عقل و جهل است، زيرا عقل - چنانچه سابق بر اين مذكور شد - يا عبارت از «عقل مجرّد» در انسان است، و مقابل آن قوه واهمه است كه آن نيز مجرّد است به تجرّدى كه دون تجرد عقلى است، و يا عبارت از «عقل كل» است كه عقل عالم كبير است و در مقابل آن جهل عبارت از «وهم كل» است كه در لسان شريعت مطهّره، شايد از آن تعبير به شيطان شده باشد. و تفصيل اين دو پيش از اين مذكور شده.«»
شرح‏حديث‏جنودعقل‏وجهل ص : 258
و امّا علم و جهل در اين مقام، عبارت است از: شئون آن دو حقيقت. پس شأن عقل علم است، زيرا كه عقل حقيقت مجرّده غير محجوبه است، و به برهان پيوسته است كه اين حقيقت، عاقل و عالم است.«» و امّا جهل گر چه مجرّد است و عالم، ولى به واسطه غلبه وجهه ملكيّه طبيعيّه بر آن تمام ادراكات آن از قبيل جهالات مركبّه است، و طبق نظام كلّى و جمال الهى نباشد.
و محتمل است اين علم و جهل به مناسبت صدور روايت از مقام ولايت مآبى، عبارت باشد از: علم باللّه تعالى و شئون ذاتى و صفاتى و افعالى او به طورى كه از آيات و نشانه‏هاى الهى باشد، و جهل به آن مقامات باشد. پس ادراكات عقليّه، ادراكاتى است كه مربوط به حق - جلّ جلاله - باشد و ادراكات جهليّه شيطانيّه مربوط به شجره خبيثه است كه اصل اصول جهالات و ضلالات است.
و تفصيل اين اجمال آن كه: از براى تمام موجودات ممكنه دو جهت و دو وجهه است: يك جهت، نورانيّت و وجود و اطلاق و كمال، كه آن وجهه غيبيّه الهيّه است، و يك جهت، ظلمت و تعيّن و مهيّة و نقص كه آن وجهه نفسانيّه اشياء است.
و اشياء در وجهه اوّل از شئون الهيّه و آيات ربانيّه هستند، و شايد در حديث شريف كافى كه از رسول خدا - صلّى اللّه عليه و آله و سلّم - نقل كند كه فرمود:«إنّما العلم ثلاثة آية محكمة»«»
مراد از آيت محكمه علم به وجهه
شرح‏حديث‏جنودعقل‏وجهل ص : 259
نورانيّه اشياء باشد كه ملازم با معرفت اللّه است. و شأن عقل، ادراك آن جهت نورانيّه است كه آيات الهيّه هستند، و شأن و هم و جهل، ادراك تعيّنات اشياء است كه جهالت مركّبه است و سراب است و باطل و بى‏حقيقت.
«ألا كلّ شي‏ء ما خلا اللّه باطل.» [1] و از رسول خدا - صلّى اللّه عليه و آله - منقول است كه فرموده: «اين شعر لبيد راست‏ترين شعرى است كه عرب گفته است».«»