|
شرح مصباح الشريعة
مؤلف
علامه شيخ آقا بزرگ تهرانى (ره) در كتاب الذريعة، ج 4، ص 135 مىفرمايد: «شرح مصباح الشريعة تأليف عبد الرزاق گيلانى است، كه نام آن در ديباچهى كتاب اين چنين نوشته شده است...»
مؤلف كتاب عبد الرزاق گيلانى در ابتداى كتابش مىنويسد: «اما بعد پس مىگويد: اين فقير حقير محتاج به رب خبير قدير، عبد الرزاق گيلانى كه اين رسالهاى است مشتمل بر شرح احاديث مشكلهى مصباح الشريعة...» (شرح مصباح الشريعة، ص 3).
از اين عبارت مصنف معلوم مىشود كه اين رساله و كتاب شرح مصباح الشريعة است نه ترجمهى فارسى متن مصباح الشريعة. ولى در آخر كتاب مىگويد: «از ترجمهى اين متن متين و بحر عميق...محتاج به رب فتاح، عبد الرزاق در روز جمعه نيمهى ماه جمادى الأولى سال 1087 هجرى قمرى آسوده شد». (همان مأخذ،ص 607).
همان گونه كه پيداست از اين جمله عنوان ترجمه براى كتاب مزبور استفاده مىشود و چون مؤلف نام خاصى براى كتاب مشخص ننموده است، شايد چاپگران آن را «ترجمهى مصباح الشريعة» ناميدهاند، ولى حق اين است كه اين كتاب محض ترجمه نيست، بلكه علاوه بر ترجمهى متن كامل مصباح الشريعة، حاوى شرح مطالب عميق و معارف انيقى است كه در لابلاى مصباح الشريعة وجود دارد.
انگيزهى تأليف
مؤلف محترم بنا به درخواست برادران ايمانى و رفقاى روحانى اين شرح را به لغت فارسى تحرير كرده است تا همگان از آن استفاده نمايند. اين شرح به شيوهى شرح غير مزجى است، بدين ترتيب كه ابتدا مؤلف متن مصباح الشريعة را كه در صد باب است بصورت تبويبى نقل مىكند، سپس متن را تقطيع مىكند و اول ترجمهى الفاظ عبارت و قطعه را بيان مىكند، آنگاه به شرح فقره مىپردازد.
مؤلف اين كتاب، نزد ارباب تراجم ناشناخته است، آقا بزرگ تهرانى (ره) در الذريعة به ذكر نام مؤلف اكتفا نموده است كه در طليعهى مقاله نقل آن گذشت و در مستدركات أعيان الشيعة، ج 5، ص 67 شرح حال مختصرى از فرزند مؤلف بيان شده است كه به مناسبت آن بطور اجمالى مؤلف را چنين معرفى مىنمايد:
«السيد عبد الرزاق الجيلانى مولدا الشيرازى موطنا والد هلوى مسكنا مؤلف مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة» ميرزا عبد الله افندى اصفهانى كه از اعلام قرن دوازدهم هجرى قمرى است در كتاب رياض العلماء، ج 3، ص 115 مىنويسد: «ملا عبد الرزاق بن ملا مير گيلانى رانكويى شيرازى مولدا و مسكنا، از بزرگان دانشمندان و متكلمان نزديك زمان ما است....»
علامه شيخ آقا بزرگ تهرانى در الذريعة، ج 21، ص 110 و 111، ذيل مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة مىفرمايد: «بر اين كتاب (مصباح الشريعة) شروحى نوشته شده است، يكى از آنها شرح ملا عبد الرزاق بن ملا مير قارى گيلانى رانكويى است از [اعلام] قرن يازدهم. اين بود تمام آنچه كه پيرامون مؤلف در منابع موجود نزد ما يافت شد.
موضوع
موضوع اين ترجمه و شرح تابع موضوع متن است و چون متن يكى از مهمترين كتابهاى اخلاقى و عرفانى و روايى است، در نتيجه مطالب مطرح شده در شرح جنبهى اخلاقى و عرفانى دارد. بدين معنا كه بيشتر كليات مسائل و احكام دينى يك انسان متدين در عناوين صدگانهى ابواب مصباح الشريعة مطرح شده و از آنها برداشت اخلاقى و عرفانى شده است.
شارح نيز در هنگام شرح و ترجمه براى تبيين و تثبيت لطايف اخلاقى و دقايق عرفانى به آيات و روايات و اشعار عرفانى استناد و استشهاد مىنمايد. به عنوان نمونه در شرح باب شصت و دوم كه دربارهى علم است، براى شرح فقرهى «و المتعلم يحتاج إلى رغبة و إدارة و فراغ و نسك و خشية و حفظ و حزم» اين چنين مىنگارد:
«حاصل آنكه: از براى تحصيل علم هر زحمت كه كسى به خود راه دهد، گنجايش دارد، و از براى رسيدن به او، از هر مطلب عالى مىتوان گذشت. حديث است كه: «أول ما يوضع في الميزان، العلم و الخلق الحسن» و اول خلعتى كه بر دوش حضرت آدم (ع) كشيدند، علم بود كه «و علم آدم الأسماء كلها»...و اين همان علم است كه خليل جليل فرمود: «إني قد جائني من العلم ما لم يأتك» و يعقوب (ع) گفت: «إني أعلم من الله ما لا تعلمون» و از حال خضر خبر دادند كه: «و علمناه من لدنا علما».
جاى ديگر فرموده: «و لوطا آتيناه حكما و علما» و گفت: «و لقد آتينا داود و سليمان علما» و در حق مهتر و بهتر عالم فرمود: «و علمك ما لم تكن تعلم، و قل رب زدني علما» و اين علم، قطرهاى است از بحر محيط علم قديم، كه آن صفت پاك خداوندى جل جلاله است.» (شرح مصباح الشريعة، ص 390).
ساختار كتاب
اين كتاب بر يك مقدمه و صد باب مشتمل است كه عناوين تفصيلى ابواب آن به شرح زير است:
مقدمه: در شرح خطبهى كتاب كه شهيد ثانى (ره) نوشته است.
1 - باب اول: در تعريف بيان آنچه كه در ضمير و نهان انسان است.
2 - باب دوم: در بيان احكام دلها.
3 - باب سوم: در بيان رعايت قلب و نفس و عقل و علم و عمل.
4 - باب چهارم: در بيان نيت.
5 - باب پنجم: در بيان ذكر و برترى ياد كردن خدا، بنده را.
6 - باب ششم: در بيان شكر.
7 - باب هفتم: در بيان لباس و اشارهى عرفانى به آن.
8 - باب هشتم: در آداب مسواك زدن و اشارهى عرفانى به آداب آن.
9 - باب نهم: در بيان مبرز (توالت).
10 - باب دهم: در بيان طهارت و وضو و اشارات عرفانى آنها.
11 - باب يازدهم: در آداب خروج از منزل.
12 - باب دوازدهم: در بيان آداب دخول مسجد.
13 - باب سيزدهم: در بيان آداب شروع به نماز.
14 - باب چهاردهم: در آداب قرائت قرآن.
15 - باب پانزدهم: در آداب ركوع.
16 - باب شانزدهم: در آداب سجود.
17 - باب هفدهم: در آداب تشهد.
18 - باب هيجدهم: در آداب سلام نماز و بيان اين كه سلام اسم الهى است.
19 - باب نوزدهم: در آداب دعا و داعى و مدعو و مكان دعا و اسم اعظم الهى.
20 - باب بيستم: در آداب و اقسام روزه.
21 - باب بيست و يكم: در آداب زكات و زكات اعضاى بدن.
22 - باب بيست و دوم: در آداب حج و بيان مسايل اخلاقى و عرفانى آن.
23 - باب بيست و سوم: در بيان سلامتى.
24 - باب بيست و چهارم: در بيان عزلت و فوايد آن.
25 - باب بيست و پنجم: در آداب عبادت.
26 - باب بيست و ششم: در بيان تفكر.
27 - باب بيست و هفتم: در بيان سكوت و خاموشى و روشهاى تحصيل آن.
28 - باب بيست و هشتم: در بيان راحتى حقيقى كه ملاقات خدا در آخرت است و راحتى دنيوى.
29 - باب بيست و نهم: در قناعت.
30 - باب سىام: در بيان حرص.
31 - باب سى و يكم: در بيان زهد و تعريف آن.
32 - باب سى و دوم: در نكوهش علاقه به دنيا.
33 - باب سى و سوم: در بيان ورع و اصول آن.
34 - باب سى و چهارم: در بيان عبرت و فوايد و آثار آن.
35 - باب سى و پنجم: در بيان تكلف و رغبت.
36 - باب سى و ششم: در نكوهش غرور و خودبينى.
37 - باب سى و هفتم: در صفات منافق (دو رو).
38 - باب سى و هشتم: در بيان عقل و هوى.
39 - باب سى و نهم: در بيان وسوسه و راههاى پيشگيرى و درمان آن.
40 - باب چهلم: در بيان عجب و نقل حالت علامهى حلى (ره) در وقت احتضار.
41 - باب چهل و يكم: در آداب أكل و خوردن و اقسام آن و فوايد كم خورى و مضرات پرخورى.
42 - باب چهل و دوم: در چشم پوشى از ناروا و عواقب نگاه كردن به نامحرم.
43 - باب چهل و سوم: در آداب راه رفتن.
44 - باب چهل و چهارم: در آداب خواب و كيفيت خواب رسول الله (ص).
45 - باب چهل و پنجم: در معاشرت با مردم.
46 - باب چهل و ششم: در آداب سخن گفتن و برترى كم سخنى.
47 - باب چهل و هفتم: در بيان اين كه مؤمن واقعى مدح و ذم خدا را بر مدح و ذم خلق برترى مىدهد.
48 - باب چهل و هشتم: در نكوهش منازعه و اقسام آن.
49 - باب چهل و نهم: در حرمت غيبت و تعريف و اركان و انواع آن.
50 - باب پنجاهم: دربارهى ريا و كارهايى كه بيشتر ريا در آنها مىشود.
51 - باب پنجاه و يكم: در نكوهش حسد و مضرات آن.
52 - باب پنجاه و دوم: در نكوهش طمع.
53 - باب پنجاه و سوم: در ستايش سخاوت و بخشندگى.
54 - باب پنجاه و چهارم: دربارهى گرفتن و بخشيدن.
55 - باب پنجاه و پنجم: در فوايد برادر دينى و همسر نيكوكار و فرزند با كمال و آداب برادرى.
56 - باب پنجاه و ششم: در بيان مشورت و آداب و آثار آن.
57 - باب پنجاه و هفتم: در بيان ستايش حلم و بردبارى.
58 - باب پنجاه و هشتم: در ستايش فروتنى براى خدا و نكوهش آن براى غير خدا.
59 - باب پنجاه و نهم: دربارهى مقتضيات اقتداء.
60 - باب شصتم: در ستايش عفو و گذشت و تفسير آن.
61 - باب شصت و يكم: در خوشخويى.
62 - باب شصت و دوم: در بيان علم و تفسير و اقسام آن و آداب تعليم و تعلم.
63 - باب شصت و سوم: در آداب فتوا دادن و قضاوت كردن و شرايط مفتى.
64 - باب شصت و چهارم: در آداب امر به معروف و نهى از منكر و شرايط و لوازم آنها.
65 - باب شصت و پنجم: در بيان خوف و خشيت از خدا و آفات علم و علما.
66 - باب شصت و ششم: در آفت قاريان قرآن.
67 - باب شصت و هفتم: در بيان حق و باطل و ستايش تقوا.
68 - باب شصت و هشتم: در شناختن پيغمبران عليهمالسلام و فوايد پيروى از آنان.
69 - باب شصت و نهم: در شناختن ياران با وفاى پيغمبر اكرم (ص).
70 - باب هفتادم: در بيان احترام مسلمانان.
71 - باب هفتاد و يكم: در نيكويى به پدر و مادر.
72 - باب هفتاد و دوم: در بيان موعظه و پند و اندرز و حقيقت تأثير و عدم تأثير آن.
73 - باب هفتاد و سوم: در وصيت.
74 - باب هفتاد و چهارم: دربارهى صدق و راستى.
75 - باب هفتاد و پنجم: در توكل و نقل حكايت آموزش عملى توكل توسط يكى از ائمه (ع).
76 - باب هفتاد و ششم: در بيان اخلاص و حقيقت آن.
77 - باب هفتاد و هفتم: در شناختن جهل و نادانى.
78 - باب هفتاد و هشتم: در بزرگداشت برادران ايمانى.
79 - باب هفتاد و نهم: در بيان توبه و اقسام آن.
80 - باب هشتادم: در جهاد و رياضت نفس و بيان عواقب حب نفس و هوى و هوس.
81 - باب هشتاد و يكم: در بيان فساد ظاهرى و باطنى و اشاره به قصهى قارون.
82 - باب هشتاد و دوم: در بيان تقوا و تعريف و اقسام آن.
83 - باب هشتاد و سوم: در يادآورى مرگ و فوايد آن.
84 - باب هشتاد و چهارم: در بيان حساب روز قيامت و محاسبهى قبل از آن.
85 - باب هشتاد و پنجم: در حسن ظن.
86 - باب هشتاد و ششم: در بيان تفويض امور به حق تعالى و اشارهى عرفانى به حروف تفويض.
87 - باب هشتاد و هفتم: در بيان يقين و مراتب و علايم آن.
88 - باب هشتاد و هشتم: در خوف و رجاء و اقسام آن دو.
89 - باب هشتاد و نهم: در بيان رضا.
90 - باب نودم: در بلا و حقيقت آن و مقايسهى آن با نعمت.
91 - باب نود و يكم: در صبر و شكوه و تفسير آن دو و اشاره به قصهى موسى و خضر (ع).
92 - باب نود و دوم: در حزن و اندوه و مقايسهى آن با تفكر.
93 - باب نود و سوم: در بيان حيا و تفسير و اقسام آن.
94 - باب نود و چهارم: در بيان حقيقت دعوى.
95 - باب نود و پنجم: در بيان معرفت و اوصاف عارف.
96 - باب نود و ششم: در بيان دوستى با خدا و آثار و فضايل آن.
97 - باب نود و هفتم: در بيان دوستداران خدا و فضايل آنان.
98 - باب نود و هشتم: در بيان احوال مشتاقان حق تعالى.
99 - باب نود و نهم: در بيان حكمت و آثار آن و بيان صفت حكيم.
100 - باب صدم: در حقيقت عبوديت و ربوبيت و تفسير آن و اشارهى عرفانى به حروف عبد و بيان اصول و اركان معاملات و حقوق.
نسخه شناسى
نسخه حاضر كتاب «شرح مصباح الشريعة» منسوب به امام صادق عليهالسلام است كه ترجمه و شرح كتاب «مصباح الشريعة» است كه توسط عالم ربانى عبد الرزاق گيلانى ترجمه و شرح شده است.
اين كتاب در 608 صفحه به همراه فهرست مطالب در پايان آن در قطع وزيرى با جلد گالينگور به همت انتشارات پيام حق در پاييز سال 1377 شمسى در تهران در تيراژ 1000 نسخه براى اولين بار به چاپ رسيد و تصحيح و تنظيم آن به عهدهى رضا مرندى بوده است.
منابع
1 - أعيان الشيعة، سيد محسن امين عاملى، موجود در نرمافزار نور «تراجم»، تهيه شده در مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى.
2 - الذريعة إلى تصانيف الشيعة، شيخ آقا بزرگ تهرانى، موجود در نرمافزار فوق.
3 - رياض العلماء و حياض الفضلاء، عبد الله افندى اصفهانى، تحقيق سيد احمد حسينى، قم، به اهتمام سيد محمود مرعشى، 6 ج، ج 3، چاپخانهى خيام.
4 - مستدركات أعيان الشيعة، سيد حسن امين، موجود در نرمافزار نور «تراجم» فوق.
|